Her zelzele sonrası değerlendirmelerin yapıldığı Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi, astronomi, meteoroloji, jeomanyetizma laboratuvarları ile de 153 yıldır bilime ışık tutuyor. Öte yandan şimdiye kadar kullanılan ekipmanlar ve aletlerin olduğu güçlü bilim tarihi koleksiyonu enstitünün geçmişine dair de bilgiler veriyor.

Enstitü, nükleer denemeleri izleme merkezi, tsunami izleme ve kıymetlendirme merkezi, zelzele ziyanlarının azaltılma merkezi ile de çok istikametli çalışmalar yürütüyor. 153 yıllık geçmişinin bellek arşivi, şimdiye kadar kullanılan ekipmanlar ve aletlerin olduğu varlıklı bilim tarihi koleksiyonu enstitünün geçmişine dair bilgiler veriyor.

74 RAKIMLI PERA’DAN İCADİYE ZİRVESİNE

Rasathane-i Amire ismiyle 1868 yılında 74 rakımlı Pera’da kurulan meteorolojik müşahede ünitesi, hava varsayımlarını telgrafla ilgili kuruluşlara iletiyordu. 10 Temmuz 1894’de 1349 kişinin hayatını kaybettiği varsayımı 7 büyüklüğündeki İstanbul zelzelesinin akabinde 2. Abdülhamid, İtalya’dan getirttiği aygıtlarla zelzele araştırmalarına başladı.

1909’daki 31 Mart ayaklanmasında tahrip edilince Maçka’ya taşınan rasathane, 1911 yılında, bugünkü yerinde, İcadiye Doruğu’na faaliyete geçti. 1936’da birinci kere “Kandilli Rasathanesi” ismini alan kurum, sismik müşahedelerin yanı sıra astronomik müşahedelere de kesintisiz olarak devam etti.

Rasathane 1982 yılında Boğaziçi Üniversitesi’ne bağlanınca eğitim ve araştırma faaliyetlerine başladı ve “Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Merkezi” ismini aldı.

NAMAZ VAKİTLERİ KANDİLLİ’DEN SORULUYORDU

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucularından, TBMM’de 7. ve 8. devirlerde Konya milletvekili olan Fatin Gökmen, Kandilli Gözlemevi’nin kurucusu ve birinci müdürüydü. Astronomi laboratuvarının öyküsünü, Kandilli’de 37 yıldır rasat çalışmaları yapan Astronomi Laboratuvarı Şefi Gökbilimci Hülya Yeşilyaprak anlattı. Yeşilyaprak, “Astronomi laboratuvarı, rasathanenin en eski kısımlarından. Vakit ve Güneş servislerinin birleşimi ile çalışmalarına günümüzde de devam ediyor.Toplumun gereksinimi olduğu için vakit ve astronomi servisleri birinci rasathanede de bulunuyormuş.

31 Mart Hadisesi sonrasında Fatin Gökmen hoca rasathanenin yine faaliyete geçirilmesi için görevlendiriliyor ve rasathane tekrar çalışmaya başlıyor. Birinci olarak vakit kısmında Devlet Demiryolları ve PTT için yıldız müşahedesi çalışmaları başlıyor. Bu sayede vakit tayini yapılıyor ve hakikat vakitler bildiriliyor.

1974 yılına kadar da namaz vakitleri Kandilli Rasathanesi tarafından belirleniyor. Ayrıyeten Hicri ve Kameri aybaşlarının belirlenmesi konusunda ise bugün de Diyanet İşleri Başkanlığı ile koordineli formda çalışmaya devam ediyoruz” dedi.

1950’LERDE İSİMLİ ASTRONOMİ BAŞLIYOR

Kandilli Rasathanesi, Astronomi Laboratuvarı’nda sürdürülen bir öbür çalışma ise İsimli Bilimler’in bir kolu olan İsimli Astronomi. Hülya Yeşilyaprak, İsimli Astronomi alanında yaptıkları çalışmaları ise, “Adli Astronomi 1950’li yıllarda başlıyor. Örneğin ölümlü bir trafik kazası oluyor ya da beni çok üzen bir mevzu bilhassa tarlalarda beşerler birbirlerini yaban domuzu sanıp vuruyor.

Bu örneklerde olduğu üzere daha çok ağır ceza davalarındaki olaylarda, yargıçlar Ay safhasını ve Ay’ın aydınlatma gücünü bizlere soruyorlar. Ortam o kadar karanlık mıydı? Hırsızlık olaylarında Güneş’in doğuş ve batış saatleri soruluyor. Şu anda da yetkili yani resmi eksper olarak bu misyonu devam ettiriyoruz” halinde anlattı.

O TELESKOP BİRAZ PARA BİRAZ BUĞDAYLA ALINDI

Kandilli Rasathanesi’nin Astronomi Laboratuvarı’nda Türkiye’nin en eski ve hâlâ etkin biçimde çalışan teleskobu bulunuyor. Bu teleskopla Güneş’in fotosfer katmanı üzerinde yapılan rasat çalışmaları ise yıllardır kesintisiz halde devam ediyor. Hülya Yeşilyaprak, birinci olarak 1918 yılında sipariş edilen teleskobun farklı hikayesini ise şöyle anlattı:

“1918 yılında Fatin Gökmen hoca çok büyük bir hamasetle teleskobu sipariş ediyor. O devirde de I. Dünya Savaşı var, yurdumuz işgal edilmiş, Mondros Mütarekesi var. Sipariş edilen teleskop alışılmış ki gelemiyor. Lakin savaş bittikten ve cumhuriyetin kurulmasından sonra Fatin Gökmen teleskop siparişini Ankara’ya hatırlatıyor.

Eski hocalarımızın sözüne nazaran biraz para, biraz da buğday verilerek o zamanki şartlarda teleskop Türkiye’ye getiriliyor. 1947 yılından beri de bu teleskop sayesinde Güneş müşahedemizi 75 yıldır sürdürüyoruz. Bayramlar ve tatiller dâhil, her gün rasat yapılıyor.

Rasatlardan elde ettiğimiz bilgileri Brüksel’de Güneş leke sayılarını toplayan bir bilgi merkezi ile paylaşıyoruz. Bu merkez Belçika Kraliyet Rasathanesi bünyesinde vazife yapıyor. Ayrıyeten Amerika’da Ulusal Merkezler bünyesinde bulunan çeşitli bilgi merkezleri de var. Bu merkezlerin orta yüzleri üzerinden daima bilgi paylaşımı yapıyoruz.”

TARİHİ TELESKOBU KULLANAN BİRİNCİ BAYAN GÖKBİLİMCİ

Hülya Yeşilyaprak birebir vakitte rasathanedeki teleskobu kullanan birinci bayan işçi. Fatin Gökmen’in vakit hesaplamaları için bir bayan işçi almak istediği, “Acaba bu kadar heybetli bir teleskopta bayanlar çalışabilir mi” diye de çekindiğini anlatıyor Hülya Yeşilyaprak. “Bu çekinceler nedeniyle o vakit pek tercih edilmemiş” diyen Hülya Yeşilyaprak, “Zaten burası biraz da ücraymış.

Yani daha 90’lı yıllarda yollar yeni açıldı. Gelenler bir hafta kalır, erzaklarını alır kalırlarmış. Ulaşımı güç. Yalnızca Kuleli’ye inen bir yol var. Sonra 1984’te birinci bayan işçi, ben geldim. Benden sonra da arkadaşlarım geldi. Üç bayan olduk biz burada. Yalnızca ben devam ediyorum artık.

Burası güya konutum üzere oldu. Teleskoba bir şey olacak diye gözbebeğimiz üzere bakıyoruz. Güneş üzerinde her bir yeni leke oluştuğunda güya bizim çocuğumuz olmuş üzere o gözle bakmaya başladım. Herhalde bu uzun yıllar çalışmanın getirdiği bir şey” halinde konuştu.

ASIRLIK KLİMA İSTASYONU

Kandilli Rasathanesi’nin meteoroloji laboratuvarında, birinci rasatın nasıl ve ne vakit başladığını ve laboratuvarın 100 yılı aşkın tecrübesini Meteoroloji Mühendisi Ayfer Serap Söğüt ise şöyle konuştu: “Meteoroloji Laboratuvarı Kandilli Rasathanesi’ne birinci sefer 1911 yılında kuruldu. Daha doğrusu 1910 yılında İcadiye Doruğu olarak geçen bu araziyi Fatin Gökmen seçti ve 1911 yılında da rasatlar başladı.

Kandilli Rasathanesi 1911 yılının Temmuz ayından beri kesintisiz olarak birebir alanda rasat yapıyor. Yer değişikliği hiç olmadı. Rasathanenin datalarını hem biz projelerimizde kullanıyoruz, hem de isteyen öğretim üyelerine ve öğrencilere fiyatsız veriyoruz. Burası klima istasyonudur. Dünya genelinde olduğu üzere sabah saat 07.00, öğle saat 14.00, akşam ise saat 21.00’de rasat yapılıyor.

Bu rasatlar sonucunda sıcaklık, basınç, nem, rüzgâr, yağış, görüş arası ve kapalılık üzere hava ile ilgili parametreleri ölçüyor ve datalar elde ediyoruz. 100 yılı aşkın vakittir rasat yaptığımız için data bankımız sahiden bu bahiste değerli bir bilgi kaynağı.

Bu kesintisiz ölçümle ve elimizdeki bütün evraklarla birlikte ve Meteoroloji Genel Müdürü Volkan Coşkun’un da katkılarıyla Dünya Meteoroloji Örgütü’ne başvurduk. Oradan Asırlık Bilgi İstasyonu Sertifikası aldık. Bu Türkiye’de gerçekleşen bir birinci. Hem kesintisiz formda tıpkı yerde rasat yapıldığından, hem de 100 yılı aşkın bir data bankamız olduğundan için değerli.”

AY’A GİDİP GELEN TÜRK BAYRAĞI

Kandilli Rasathanesi yerleşkesinde geçmişte sismoloji binası olarak kullanılan yapı, günümüzde rasathanede kullanılan çeşitli ekipmanların sergilendiği bir alan haline getirilmiş. Günümüzdeki ismi ise Bilim Tarihi Koleksiyonu Binası. Bilim Tarihi Koleksiyonu’ndan sorumlu Öğretim Vazifelisi Dr. Tahsin Ömer Tahaoğlu bina hakkında şu bilgileri verdi:

“Burada bulunan 200’ü aşkın ekipmanın tamamı tarihi eser kıymetinde. Bina içinde Apollo 11’le Ay’a gidip gelen Türk bayrağından, geçmişte kullanılan güneş saatine, Türkiye’de kullanılan birinci sismograftan, Kandilli’de yapılan rasat çalışmalarında kullanılan türlü ekipmanlara kadar geniş bir koleksiyon bulunuyor.

2005 yılında Rasathane idaresi burayı bir müze haline getirmek istedi. Lakin müze statüsü kazanamadığından ötürü bir stant alanı olarak kıymetlendiriyoruz.”