Ziraat Yüksek Mühendisi Esat Durceylan, hibrit tohum ıslahı hakkında kıymetli bilgileri, F1 hibrit metodunu ve GDO ile ortalarındaki farkları anlattı ve hibrit tohumculuk hakkında merak edilen tüm soruları cevapladı.

– Hibrit tohum nedir? Hibrit tohumlar nasıl elde edilir? Bize süreçten bahseder misiniz?

F1, hibrit bitki ıslah metodlarından biridir. F1 hibrit istenen özelleri taşıyan iki saf çizginin denetimli olarak melezlenmesinden elde edilir. F1 tohum ıslahında birinci amaçlar yıl uzunluğu üretimi sağlamak, sorun olan hastalıklara sağlam çeşitler geliştirmek ve randımanı artırmaktı. 1970’li yılların sonunda hıyarda, 1980’li yılların sonunda da domateste bu gayelere ulaşılmış ve biyolojik randımanın doruğuna ulaşılmıştı.

Mesela o yıllarda yetiştirilen hıyar çeşidi yabancı tozlanan bir çeşitti meyve tutması için uygun iklim kaidelerine ve arılar vasıtası ile tozlanmaya muhtaçlık vardı. Kış aylarında bu mümkün olmadığı için yıl uzunluğu üretim yapılamıyordu. Yıl uzunluğu üretimi sağlamak için partenokarp dediğim döllenmeden meyve tutan çeşitlere muhtaçlık vardı. Avrupadaki seralarda partenokarp çeşitler yetiştiriliyordu ve o yıllarda hibrit çeşitlerde de geliştirilmeye başlanmıştı. Yürüttüğümüz partenokarp hıyar çeşit tespit denemelerinde birinci yıllar gelen çeşitler uzun tip Avrupa çeşitleri olup lezzeti damak zevkimize uygun olmadığı için bu çeşitler tutulmadı. Ancak 1976’da yürüttüğümüz denemelerde yerli çeşidimiz Çengelköy’e benzeyen (badem hıyar da denir) ve büyük ihtimalle Çengelköy çeşidinin ıslahı olan, lezzet tarafıyla de onu aratmayan çeşitten alınan randıman, dekara 26 ton olmuştu. Yalnızca çeşit değişikliği ile randıman yerli çeşide nazaran 5-6 misli artarken, yıl uzunluğu üretim de mümkün olmuş ve hıyar yetiştiriciliğinde adeta çağ atlanmıştı.

Randımanda doruğa ulaşıldıktan sonra hibrit tohum ıslahı, çeşitlere yeni özellikler kazandırmak ve ortaya çıkan meseleleri çözmeye yönelik olmuştur. Mesela raf ömrü domateste çok kıymetli bir özelliktir. Zira raf ömrü düşük olan çeşitlerde üretimden tüketime kadar olan bütün safhalarda eser kayıpları çok yüksektir. 1980’li yılların sonunda ıslah edilen ve raf ömrü yüksek olan bir çeşit bir iki yıl içinde piyasaya hakim oldu.

Yeniden 1990’lı yılların sonunda beyaz sinekle taşınan ve sarı yaprak kıvırcıklığı ismi verilen bir virüs domates yetiştiricilerin baş belası oldu. Bu virüse dayanıklılık kazandırılan bir-iki çeşit, rakiplerini kısa vakitte piyasadan sildi.

– F1 hibrit usulü ile tohumlara nasıl özellikler kazandırılabilir?

Türkiye’de seracılığın gelişmesinde kıymetli etkenlerden biri ihracattır. Türkiye’den ihraç edilen yaz sebzelerinin tamamına yakını hibrittir. Mahallî tohumların bir paha kazanabilmesi için eksik olan özelliklerinin kazandırılması gerekir. Bunun da en kestirme yolu F1 hibrit ıslahıdır.

Hibrit tohumlara gayeye nazaran çok değerli özellikler kazandırılmıştır. Mesela kimileri soğuk kimileri sıcak koşullara uygunluk göstermesi, kimilerinin tuzlu topraklara sağlam olması üzere.

Tekrar birtakım çeşitlerde hıyar ve patlıcanda olduğu üzere döllenmeden meyve verme özelliği olan çeşitler geliştirilmiş, böylelikle hormona yahut arıya gerek duymadan yılın bütün periyotlarında üretim yapmayı mümkün kılmıştır.

Sebzeciliğin ağır yapıldığı bölgelerde birçok hastalık toprağa yerleşmekte ve klasik tohumlarla üretimi imkansız kılmaktadır. Son yıllarda ziraî ilaç tüketimini azaltarak, insan sıhhati ve çevreyi muhafaza gayesi taşıyan iyi tarım uygulamalarının muvaffakiyetinde en büyük hissesi hastalık ve zararlılara güçlü hibrit tohumlar almaktadır.

– Hibrit tohumlarla yetiştirilen sebze/meyvelerde lezzet kaybı oluyor mu?

‘Hibrit tohumlar lezzetsiz oluyor’ tezi de gerçek dışıdır. Gerçi hibrit ıslahında uzun vakit lezzete ehemmiyet verilmediği ve randıman arttıkça lezzetin biraz düştüğü bir gerçektir. Tekrar büyük problemlerle uğraşırken lezzetin ihmal edildiği de doğrudur. Lakin burada üreticisinden komisyoncusuna, tüccarına ve tüketicisine kadar herkesin sorumluluğu vardır. Albenisi yüksek çeşitler yerine lezzet ön plana çıkarılsa lezzetsiz çeşitler süratli bir halde elenecektir. Yeniden de lezzet son yıllarda üzerinde durulan kıymetli özelliklerden biri haline gelmiş ve çok lezzetli çeşitler de ıslah edilmiştir.

Bugün artık büyük- küçük çok sayıda yerli ıslah firmaları birden fazla amatör ruhla standardı yüksek çeşitler ıslah etmeyi başarmış ve Türkiye’de tohumculuğun sigortası olmuşlardır.

– Firmanızın faaliyetlerinden bahseder misiniz?

Firmamız dört zerzevat cinsinde (domates, patlıcan, hıyar ve kavun) hibrit tohum ıslahı ve üretimi yapan özel ARGE şirketidir. Butik tohum firması olarak varlığımızı sürdürmek istiyoruz. Yani stratejik önceliğimiz miktarsal büyüklüğe değil, niteliksel üstünlüğe oynamak.

İç pazarda değerli bir hisseye sahip olmakla birlikte dışarıda da başta Kuzey Afrika, Ortadoğu, Türk Cumhuriyetleri, Balkanlar olmak üzere 16 ülkeye ihracat yapıyoruz. Girdiğimiz her ülkede süratli bir sahiplenme ile karşılaşıyoruz.

‘ASILSIZ HABERLER YÜZÜNDEN BEŞERLER ZERZEVAT YEMEKTEN KORKTULAR’

– Hibrit tohum hakkında hakikat bilinen yanlışlar nelerdir?

Yetiştiriciliği tehdit eden problemlerin tahlilinde bilhassa süratle artan dünya nüfusunun beslenmesinde ihtilal niteliği taşırken ‘hibrit tohumlar kısırdır, insanları da kısırlaştıracaktır’, ‘hibrit tohumlar sıhhatsizdir, GDO’ludur’ üzere birden fazla medyatik haberlerle beşerler zerzevat yemekten korkar olmuştur.

– Hibrit tohumlar kısır mıdır?

Hibrit tohumların kısır olduğu gerçek dışıdır. Zira hibrit tohumlar çeşitler ortasında değil tıp içinde yani domatesle domates, hıyarla hıyar melezlenir. Yani binlerce yıldır tabiatta yüzeysel olan şey, F1 tohum ıslahında denetimli olarak yapılıyor. Hibrit tohumların kısır olduğu, bir defa ekildikten sonra tekrar döl vermediği savına dayandırılmaktadır. Temelinde döl vermediği için değil, ekonomik olmadığı için ekilmemektedir.

Bu durumu şöyle açıklayabiliriz. Hibrit tohum ıslahı uzmanlık gerektirir ve uzun periyodiktir. Melezlemede kullanılacak sınırlar 6-8 sefer melezlenir ve saf hale getirilir. Bir yılda iki kendileme yapılabilir. Saflaştırıldıktan sonra melezleme yapılır. Sonra randıman denemelerine alınır.

Yani elde edilmesi uzun periyodik ve masraflıdır. Tohum üretim masrafları da yüksektir. Kaldı ki elde edilen çeşidin yüzlerce çeşitle rekabet edip pazardan hisse kapması artık çok zordur ve sonuçta hiçbir bedeli olmayabilir.

F1 hibritler ekildiklerinde bütün özellikler istikametiyle homojendir. F1 hibrit tekrar ekildiğinde, elde edildikleri iki çizginin farklı genetik özelliklerinde ötürü, değerli ticari özellikler istikametiyle açılım gösterir (verim düşer, birtakım hastalıklara hassas olur, meyveler irili ufaklı olur) ve tıpkı kasaya konamaz. Dolayısı ile tekrar ekilmesi ekonomik olmaktan çıkar.

Tohumda patent hakkı yoktur, olamaz da. Tohum insanlığın ortak malıdır. Islahçı bu yola baş vurarak bir müddetliğine çeşidi emniyete almış olur. Üreticinin birebir tohumu tekrar ekebilmesi durumunda ıslah firmalarının yapabileceği satış, yalnızca tohum üretmek için yaptığı masrafları bile karşılamaz. Dolayısı ile ıslahçının bu yola başvurması en tabi hakkıdır.

– Hibrit tohumla GDO’lu tohum ortasında bir bağlantı var mıdır?

Hibrit tohumla GDO’lu tohum ortasında hiçbir bağ yoktur. Hibrit tohum sera yahut tarla kurallarında ıslah edilir ve üretilir. GDO’lu tohumlar yüksek teknoloji gerektirir ve laboratuvar kurallarında elde edilir Hiçbir yerli firmada bu teknoloji yoktur. Bu dahi hiçbir yerli firmanın GDO’lu tohum üretme imkanlarına sahip olmadığını söylemeye kâfi. Aslında mevcut biyogüvenlik maddesine nazaran GDO’lu tohum üretmek ve satmak yasaktır, 5-12 yıl ortasında mahpusu gerektirir. Ayrıyeten Türkiye’de satılan yabancı kaynaklı tohumların ekilerek eserlerin tıpkı ülkelere satıldığı da bir gerçektir.

‘ÇEŞİT ÇOKLUĞU, ÇEŞİT ÇÖPLÜĞÜNE DÖNÜŞTÜ’

Ziraat Yüksek Mühendisi Zekai İlter, markalaşma yolundaki en büyük pürüzün seracılıkta çeşit çokluğunun çeşit çöplüğüne dönmüş olması olduğunu aktardı ve bölümün meselelerine karşı tahlil tekliflerini paylaştı.

İlter: “Seracılık; Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerin muhakkak ve sonlu bölgelerinde, iptidai yapılar (tünellerle) altında başladı. Hudutlu olan bu üretim de o günün kurallarında astronomik fiyatlarla satıldı. Dikkatleri çeken bu yüksek karlılık ise; dünyayı seracılığa yöneltti ve bu alanda muazzam bir yarış başladı. Deneme ve araştırmalar sonucunda de her iklime uygun sera konstrüksiyon modelleri geliştirildi. Devreye giren (ısıtma-soğutma) teknolojileriyle de hudut tanımaz hale geldi. Gerek doğalgaz rezervi olan ülkeler, gerekse sıcak yeraltı suyuna sahip bölgeler de topraksız tarım tekniğini kullanarak seracılığı 12 ay üretim yapan fabrikalara dönüştürdü. Sonuç olarak devreye giren yeni teknik ve teknolojilerle yaygınlaşan çağdaş seracılık; artan randıman ve kalite ile birlikte üretim patlamasına neden oldu. Bu üretim patlaması rekabeti, rekabet ise seracılıktaki yüksek karlılıkları iyice düşürdü.” dedi.

‘Nasıl bir çıkış yolu bulabiliriz?’

İlter: “Şimdi bu gerçeği görmek, ‘nasıl bir çıkış yolu bulabiliriz’in muhasebe ve mukayesesini yapma vaktidir. Eleştirmeye de kendimizden başlamalı, sorumluluklarımızı gözden geçirmeli, işimizle ilgili ihmal, ihlal ve yanılgılarımızı tespit etmeliyiz. Üretim yaptığımız sera bölgemizin avantaj ve dezavantajlarını en gerçek halde tespit edip, avantajlarımızı da bizi güçlü ve argümanlı yapacak dönem ve eserlerde kullanmalıyız. Rakip ülkelerin avantaj ve dezavantajlarını, üretim çeşitliliği ve ölçülerini, hatta ihracat yapacağımız ülkelerdeki tüketicilerin tercihlerini ve tercihlerindeki değişimleri, ilgili tarım STK’ları (birlik ve odalar) kanalıyla an be an takip edip, çeşit, dikim desenimizi daima güncellemeliyiz.

Artık ulaşım ve bağlantının sağladığı kolaylıklar hepimizi birer dünya üreticisi haline getirdi. Küresel ölçekli bu yarışta daima ve başarılı olabilmenin birinci kuralının ise markalaşmak olduğu çağın inkar edilmez gerçeğidir. Lakin bu küresel açılımın işimize getirdiği yeni anlayış ve kriterler vardır. Bu küresel pazar; ‘verim, kalite ve sertlik’ olmazlarımıza lezzeti de dahil etmiştir. Lezzet; eserin pazar bedelini belirleyen kıymetli bir kriter haline gelmiştir. Şu an markalaşmamızın önündeki en değerli yanlışımızın çeşit çokluğunu, çeşit çöplüğüne (kirliliğine) dönüştürmüş olmamızdır. Fideliklere gelen sipariş listelerinde, yalnızca domateste ikiyüzün üstünde çeşidin olduğu fideci arkadaşların tespitidir. Bu ölçü, 20 tonluk bir ihracat TIR’ının en az 8-10 farklı çeşit ile doldurulması, Bunun manası ise her kasada farklı kalite, lezzet ve raf ömrünün bulunması demektir. Bu çeşit kirliliği içinde dünyanın aradığı ‘itibarlı ve istikrarlı marka olma’ talihimiz yoktur. Başta üreticilerimiz olmak üzere bu kesimden ekmek yiyen herkesin bu yanlışa dur demesi ulusal, ahlaki ve vicdani sorumluluktur. Yoksa bizden daha makûs ve sıkıntı koşullarda üretim yapan ülkelere pazarımızı kaptıracağız ve seracılık son bulacak.” biçiminde konuştu.