Çalışmalarını Avrupa Biyoenformatik Enstitüsü’nde (EMBL – EBI) sürdüren hesaplamalı biyolog Melike Dönertaş, çalışmalarında sağlıklı yaşlanmanın ve yaşlanmanın neden olduğu hastalıkların sırlarını araştırıyor. Amacı ise sağlıklı yaşlanmayı sağlayacak ilaç. ODTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik Kısmı mezunu Melike Dönertaş, Avrupa Moleküler Biyoloji Laboratuvarı (EMBL) bursu ile İngiltere’deki Cambridge Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı. Yaşlanma sırasında beyinde meydana gelen gen değişiklikleri, hastalıklarla yaşlanma ortasındaki bağ ve yaşlanmayı geciktirici ya da sağlıklı yaşlanmayı sağlayabilecek ilaçların bulunmasıyla ilgili çalışmalar yapan Dönertaş, şu anda da yaşlanmayla bağlı hastalıkların ortak genetiği ve bunların ilaçlarla gaye alınması üzerine bir çalışma sürdürüyor.

Yaşlanmaya karşı

Melike Dönertaş yaptıkları çalışmayı şöyle anlattı: “Yaşlanma birçok hastalık için risk faktörü. Yaşlanma ve hastalıklar ortasındaki ilişkiyi çok iyi bilmiyoruz. Örneğin yaşlanma sürecinde meydana gelen muhakkak moleküler değişimler hastalıklara mı sebep oluyor, yoksa çok sayıda hastalık yaşlanma sırasında gördüğümüz değişimlere mi yol açıyor bilmiyoruz. Şayet yaşlanma hastalıklara sebep oluyorsa, ileri yaş hastalıklarını yaşlanmaya yapılacak müdahale ile ertelemek ve tahminen engellemek mümkün olabilir. Benim çalışmam da tam olarak bu soruya yönelik. Birleşik Krallık’ta bir biyobanka (UK Biobank) çalışması ile yaklaşık 500 bin bireye ilişkin genel bilgiler, hastalık kayıtları ve genetik data toplanmış durumda. Bu dataları kullanarak, çok sayıda yaşa bağlı hastalığın gerisinde yatan ortak bir genetik risk faktörü var mı, bunlar yaşlanmayla bağlı mi ve bunları gaye alabileceğimiz ilaçlar var mı üzere sorular üzerine bir çalışma yaptım. Umudum, bu çalışmanın bulgularından hareketle çok sayıda hastalığı engelleyecek nitelikte, birinci olarak ilaç ancak sonrasında hayat üslubu müdahaleleri bulabilmek ve daha sağlıklı yaşlanmayı sağlayabilmek.”

‘Solucanların hayat mühleti uzadı’

Yayımlanmış ve deneysel olarak destekledikleri bir çalışmada insan beyninde yaşlanmayla aktivitesinde değişim görülen genleri belirlediklerini ve bu değişimleri zıdda çevirecek ilaçları araştırdıklarını söz eden Melike Dönertaş kelamlarını şöyle sürdürdü: “Başka hedeflerle dizayn edilmiş ilaçların içinden yaşlanmayı yavaşlatmak için kullanabileceklerimizi belirledik. Bu ilaçlardan birini University College London’dan (UCL) araştırmacılarla ortak bir çalışmada solucan üzerinde deneyerek yüzde yirmi hayat uzunluğu artışı gözlemledik. Bu çalışmaya insan verisi inceleyerek başladığımız için beşerde da tesirli olma ihtimalinin daha yüksek olduğuna inanıyoruz. Çok yakın vakitte ise misal yollarla belirlenen ilaçların insan üzerine tesirini incelemek için bir metot geliştirmeye başladım. Bu projede hedefimiz, belirli bir hastalık için farklı ilaçları kullanan bireylerin yaşlanmayla ilgili ölçümlerini karşılaştırarak, hastalığa karşın daha sağlıklı yaşlanma profili sergilenmesinde yardımcı olan ilaçların belirlenmesi. Bu çalışma şimdi çok erken periyodunda fakat şayet kâfi data toplanabilirse, yaşlanma tersi müdahalelerin tespitinde çok kıymetli ilerleme sağlayacaktır. En büyük hayallerimden birisi, misal nitelikte bir çalışmayı Türkiye’deki sıhhat kayıtlarını kullanarak Türkiye genetik yapısı ve ömür üslubuyla uyumlu olacak halde gerçekleştirmek.”

‘Mucizelere hâlâ uzağız’

Yaptığı çalışmada 116 hastalık incelediğini, bunlardan 25 adedinin 40 yaştan sonra görülme sıklığı artan kalp hastalıkları, diyabet, katarakt üzere hastalıklar olduğunu vurgulayan Melike Dönertaş şunları söyledi: “Çalışma daha çok yeni ve katiyen deneysel olarak desteklenmesi gerekiyor. Ayrıyeten bu hastalıkların iştirakleri ve yaşlanmayla bağlantısı olsa da bunu engellemenin, bu hastalıkları engellemek için kâfi olacağına dair bir bulgumuz yok. Çok sayıda hastalığın ileri yaşta tıpkı anda görülme sıklığını azaltmak ve görülme yaşını ertelemek ismine umut verici olsa da ne yazık ki hastalıkları ortadan kaldıracak mucizeye hâlâ uzağız.”