Ulusal Gayret sırasında Macaristan’da özel faaliyetler yürüten Erzurumlu İmam Abdüllatif Efendi’nin bilinmeyenleri Macar Ulusal Arşivleri’nden gün yüzüne çıkartıldı. Ankara Hükümeti’nin dayanağı ile lobi ve propaganda faaliyetleri yürütmek için Macaristan’a gönderilen Abdüllatif Efendi, bu ülkede kurduğu yayınevi üzerinden kelamda Ermeni ve Pontus soykırım savlarına karşı tek başına uğraş vermiş.

Abdüllatif Efendi’nin (Tanrıverdi) bilinmeyen kahramanlık hikayesi bir asır sonra birinci defa gün yüzüne çıkartılırken; Macar Ulusal Arşivleri’ndeki dokümanlar, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Tarih Bölümü’den Prof. Dr. Melek Çolak tarafından yayınlandı. Arşiv dokümanlarına nazaran, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun ilhak ettiği Bosna’daki Müslümanların sempatisini kazanmak için görevlendirilen Erzurumlu İmam Abdüllatif Efendi (Tanrısever), Budapeşte’de kısa müddette Macarca’yı öğrenip, Macar aydınları, Türkolog ve Turancılar ile yakın bağlar kurmayı başardı. 1910’dan itibaren Macar Turan Derneği içinde faal formda yer alan Abdüllatif Efendi, 1912’de Péter Pázmány Üniversitesi’nde Türk lisanı okutmanı olurken, bir yıl sonra da Turan mecmuasında yazmaya başladı. Abdüllatif Efendi, Ulusal Çaba devrinde Ankara Hükümeti ismine faaliyetlere başladı.

Arşiv evraklarına nazaran, Macaristan’a giden Türk öğrencileri lobicilik faaliyetleri için örgütlerken, yaralı Türk askerlerine yardım edip, Türk şehitliğine sahip çıktı. Abdüllatif Efendi, Gül Baba Türbesi’ni ise lobi faaliyetlerinin merkezi haline getirirken gayret devrinde Mustafa Kemal Paşa’yı desteklediğini duyurdu. Amerikalı Binbaşı Forrest Yowell’un Türkiye aleyhtarı çalışmalarına karşı, Budapeşte merkezli broşür ve kitapçıklar yayınlayan Erzurumlu İmam Abdüllatif Efendi, “Nisan 1923’de “Bay Yowell’in İftiralarının Sebepleri ve Amaçları” ismini taşıyan yedi kısımdan oluşan kitapçığı Macaristan’da dağıtıma soktu.

Broşür hazırladı

Abdüllatif Efendi, “Macar kardeşlerimiz iftira kampanyalarına karşı neden korunmak gerektiğini çok iyi bilirler” kelamlarıyla başlayan broşürde Macarlara şöyle sesleniyor:

“Macaristan’a bu hoş ülkeye karşı Scotus Viator’ların düşmanca tavrı hâlâ hafızalardadır. Türk halkının da kendi Scotus Viator’ları var. Hatta Janku Havram’ları, Hora ve Kloska’ları da olmuştur. Yunan ordusunun Anadolu’daki ilerleyişi esnasında Yunan işgalciler zalimce bölge sakini olan yaşlıları, bayanları ve çocukları katlettiler. Patrik hazretleri de Anadolu’da Hıristiyanların katledildiği haberleri üzerine durumu araştırmak üzere bölgeye bir inceleme heyeti gönderdi. Komitenin hazırladığı raporlar Hıristiyanların katli haberlerinin iftira olduğunu kanıtladı. İzmir ve kimi diğer kentlerde çıkan vahim yangınlar Türklere maledilmeye çalışıldı. Halbuki misyonerlerin açıklamalarından ve yayımladıkları kimi kitaplardan da anlaşılacağı üzere bunlar Yunan ve Ermeni vatan hainlerinin şeytanca planlarının uygulanmasıydı. Uluslar birbirlerine karşı tekrar kıymet verecekler.”  

Eşi İnönü’ye mektup yazdı

Prof. Dr. Çolak’ın ortaya çıkardığı arşiv evraklarında Abdüllatif Efendi’nin (Tanrıverdi), Eylül 1946’da Budapeşte’de hayatını yitirdiği, Macar eşi Nezihe Tanrısever’in periyodun Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye 12 Ağustos 1948 tarihinde bir mektup yazarak çektiği yoksulluk nedeniyle yardım istediği, Nezihe Tanrısever’in mektubunda Macar Hükümeti’nin kendisine yardım etmediği için İnönü’ye başvurmayı uygun gördüğü bilgileri yer alıyor. Nezihe Hanım, İnönü’ye hitaben “Macaristan’da bilinmeyen hızırın yardımına gereksinimim var. Lütfen bu Hızır siz olunuz” tabirlerini kullanırken, İnönü tarafından 100 dolar gönderildiği ve bu para ile Abdüllatif Efendi’nin mezarının yaptırıldığı aktarılıyor.