Süveyş Kanalı’ndan geçtiği sırada denetimini kaybeden Ever Given isimli geminin kanaldaki deniz trafiğini bir haftadan fazla durdurması beraberinde ticaret yollarındaki güvenlik ve Türkiye’nin jeostratejik pozisyonunu gündeme getirdi. Ever Given’ın  kanal yolunda kaldığı müddette dünya ticareti her gün 15 milyar dolarlık ziyan uğrarken, diplomasi etraflarında alternatif güzergâhlar tartışılmaya başlandı. Tüm dünyayı etkileyen kazanın akabinde Türkiye’nin coğrafik olarak değer kazanacağını lisana getiren isimlerden Memleketler arası Münasebetler Uzmanı İstanbul Kültür Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hasan Köni, önümüzdeki periyotta muhtemel güzergâh seçeneklerini Milliyet’e anlatırken, tarihi İpek Yolu üzere karasal ticaret yolları ve havayolu nakliyatının öne çıkacağını söyledi.

Prof. Dr. Köni, “Süveyş Kanalı Avrupa açısından hayat damarı denilecek bir stratejik ehemmiyete sahip. Dünya ticaretinin yüzde 12’si Süveyş’ten geçtiği üzere, Çin başta olma üzere Uzakdoğu’nun ticari malları gemilerle Süveyş üzerinden Avrupa’ya taşınıyor. Kanalın kapanması Avrupa’ya giden arz istikrarı açısından kriz manasına geliyor. Süveyş, Avrupa açısından hayat damarı denilecek bir stratejik ehemmiyete sahip. Kazanın akabinde Türkiye rotası, güzergâhı kıymet kazanmaya başladı. KKTC hava alanının açılması durumunda İstanbul Havalimanı ve limanları, aktarma ve cazibe merkezi haline gelebilir” dedi.

Ticaret nakliyeciliğinde en kritik kanal Süveyş midir?

“Dünya ticaretinin, yük nakliyatının büyük kısmı hala gemilerle yapılıyor. Süveyş ve Panama kanalının yanı sıra Cebelitarık Boğazı ve Danimarka’dan geçen Kiel kanalı stratejik ehemmiyete sahip güzergâhlar. Kuzey Denizi’nden Baltık Denizi’nde uzanan 98 kilometrelik kanal İsveç, Finlandiya, Polonya, Letonya, Litvanya, Estonya için hayati değere sahip. Süveyş üzere kanal ve su yollarını stratejik açıdan kıymetlendiririz. NATO muhtemel bir çatışma anında büyük gemilerdeki elektronik sistemlerin uydular aracılığı ile kilitlenip devre dışı bırakılabileceği ve geçiş güzergâhlarının elektronik kilitlemelerle kapatılabileceği riskine karşı tedbir mevzuları da tartışıyor. Süveyş yahut Panama üzere kanalların kapanma riskine şok noktaları deniliyor ve şok noktalarının alternatiflerinin de seçenekler ortasında olması gerekiyor.”

Türk Boğazlarını bu kümeye dahil etmediniz ?

“Türk Boğazları’nın ticaret hacmi Süveyş ile kıyaslanamayacak kadar mikro ölçekli. Bizim Boğazlarımızdan geçen gemiler büyük bir ekonomik alana giremiyorlar. Karadeniz Rus donanması ve Kafkaslar’daki strateji açısından kıymetli. Hava nakliyatında öne çıkarsak büyük katma paha yaratabiliriz.”

Türkiye’nin hava nakliyeciliğinde öne çıkması için hangi stratejileri hayata geçirmesi gerekiyor ?

“Süveyş Kanalı’nda yaşanan kaza bir sefer daha hava nakliyeciliği ve hava hizmetlerinin değerini gündeme getirdi. Türkiye’nin elinde iki büyük koz var. Sivil ve ticari uçaklar Kıbrıs Hava Sahası’nı kullanmadıkları için Türkiye hava alanını kullanıp yılda yaklaşık 1 milyar euro bırakıyorlar. Kıbrıs adası hava nakliyatının güzergâhı açısından stratejik bir pozisyona sahip. Zira adanın yüzölçümünün 5 misli büyüklüğünde bir alanı kapsıyor ve uçuş bilgilerinin adadaki iki devletten hangisine verileceği konusunda belirsizlik olduğundan Kıbrıs hava alanı kullanılamıyor. KKTC hava alanının açılması durumunda artı 1 euro daha karımız olacağı üzere İstanbul Havalimanı’nı aktarma ve cazibe merkezi haline gelir. Kıbrıs hava alanı üzerinde mutabakat sağlanmış olsa Türkiye aktarmalı ticari uçuşlar büyük katma paha yaratacaktır. Avrupa, Kıbrıs ve Akdeniz probleminde biraz da bu yüzden bastırıyor. Güney Kıbrıs’ın AB üyesi olması hem KKTC’nin, hem Türkiye’nin elindeki kozu zayıflatıyor.”

Kıbrıs hava alanı için Türkiye’nin kartları neler olabilir ?

“Ticari ve stratejik ulaşım açısından Türkiye’nin Mısır ve İsrail ile işbirliğine gitmesi çok kıymetli. İsrail ve Mısır ile gerginlikler yaşanmamış olsa şuan her iki ülkenin önünde çıkan petrol ve gaz boru sınırları ve aktarma istasyonları ile bizden taşınırdı. Mısır’la yakınlaşmamız büsbütün Yunanistan’ın Libya atağımıza karşı 2019’da çizdiği haritaya karşı ortaya çıktı. Türkiye, Mısır yakınlaşması Yunanistan’ın Doğu Akdeniz için çizdiği harita ve Türkiye’yi sıkıştırma stratejisini çöpe atar. Türkiye ve Mısır Doğu Akdeniz’de en uzun kıyısı olan iki büyük ülke pozisyonunda. Kıbrıs ve Suriye sıkıntısı açısından da Mısır’la yakınlaşmak bizim elimizi güçlendirir. İsrail ile stratejik işbirliği ise Kıbrıs’ta tam hakimiyet manasına gelir ki bu durumda hava alanı kıta sahanlığı üzere hususlarda Türkiye’yi hakim ülke konumuna sokar. İsrail’in Ortadoğu’daki planlarını görmezden gelelim demiyorum lakin stratejik menfaat doğrultusunda bağlantı ve bağ kanalları oluşturmalıyız.”

Bölgedeki ticaret nakliyatından hisse kapmak isteyen öbür ülkeler de var mı?

Açık denizlerden açık denizlere açılma noktaları olması açısından Süveyş ve Panama en kıymetli güzergâhlar. Kanaldan haftada en az 50 gemi geçerken Mısır’a yüksek bir meblağ kalıyor. İran bile pastadan hisse kapmak için Hürmüz Boğazı üzerinden aktarmalı kara nakliyatı prosedürüyle Suriye limanlarından alternatif yaratma peşinde. Lakin bu amaç hayalden öteye gidecek bir proje değil. Süveyş Kanalı’nın devre dışı kalması durumunda Avrupa’ya ulaşım Güney Afrika’nın güney uç noktası Ümit Burnu’na kayıyor. Bu türlü bir güzergâh gemilerin 20 gün gecikmeli limanlara varması ve milyarlarca dolar kaybı olduğundan Süveyş Kanalı Fransa, İngiltere ve Avrupa ülkeleri için olmazsa olmaz kıymete sahip bir sınır.”

İpekyolu alternatif güzergâh olabilir mi?

“Çin iki yoldan Avrupa’ya ulaşıyor. En kıymetli güzergâh Süveyş Kanalı lakin İpekyolu sınırı da Balkanlara çıkış açısından stratejik kıymete sahip. İpekyolu Almanlar’ın Bağdat Demiryolu mantığından hareketle hayata geçirilen bir proje. Almanlar, İngiliz donanmasından korktukları için güneye inmek için  Anadolu üzerinden tren yolunu devreye sokmuşlardı. Çin de, ABD donanmasının gücüne karşı alternatif olarak karayolu güzergâhını da devreye almış durumda. İstanbul ve Pire limanları aktarma istasyonları açısından değerli stratejik noktalar. İpekyolu yüzde 100 olmasa da elbette alternatif güzergâh olarak kıymet kazanacaktır. Çin’in, emperyal ABD donanmasının gücüne erişinceye kadar denizlerde hakimiyet sağlaması olanaksız. ABD donanmasının gücünü direk karşılarına almamak ve savaş riskine karşı da temkinli hareket ediyorlar. Çin’in güçlü bir donanmaya sahip olması için en az 20 yıla gereksinimleri olduğunu kestirim ediyoruz. 2040’tan sonra ne olur bilmiyorum fakat o tarihte bu dünyada olmayacağım kesin.”

Hasan Köni

“Süveyş Kanalı yüzünden Sovyetler’in hışmına uğrayacaktık”

Köni Süveyş Kanalı’na ait tarihî süreçte yaşana iki kıymetli gelişmeyi de şöyle anlattı:

“Süveyş Kanalı, Osmanlı’nın bölgedeki hakimiyeti olduğu periyotta 1869’da hizmete girdi. Sonrasında İstanbul Antlaşmasına imza atıldı. Mukavelede Fransa İngiltere başta olmak üzere Osmanlı’nın da imzası var ve bu antlaşma günümüzde de geçerliliğini koruyor. Türkiye kanalın güvenlik ve korunmasından sorumlu 12 ortasında. Mısır Lideri Nasır’ın 26 Temmuz 1956 yılında, Süveyş Kanalı’nı kamulaştırma istediği, İngiltere ve ABD’nin Aswan Barajı’nın kurulmasını reddetmesi ve Mısır’ın Nasır idaresinde Sovyetler Birliği’ne ve Çin’e dönmesi sonrası çatışma çıktı. Mısır kanalda bir gemi batırınca İsrail Sina Yarımadasına saldırıp ilhak etti. İsrail’in Mısırı işgal etmesinden bir gün sonra, İngiltere ve Fransa Kahire’yi bombalamaya başladılar. Türkiye o sırada Suriye üzerinden Mısır’a saldırma stratejisini hayata geçirecekken Sovyetler devreye girdi ve Türkiye’ye ültimatom verince taarruz planından vazgeçildi.  Anlayacağınız Süveyş Kanalı yüzünden Sovyetler’in hışmına uğrayacaktık. Bu bahsettiğim gelişmeler Ortadoğu için kırılma noktalarından biriydi. Sovyetler ve akabinde Rusya bölgede Baas rejimlerine hayat verirken, Mısır’a art çıktı. Ortadoğu’da yaşanan çatışma ve göz yaşının bir uzantısı da bu hadiselerdir. Baas rejimlerinin yıkılması için ABD’nin başlattığı askeri harekatların bedelini her ülke ve insan ödemeye devam ediyor.”

‘Yeni bir ticaret yolu meydana geldi’

Her fırsatta global ısınmayla birlikte Arktik Bölge denilen çizginin kıymet kazanacağını söylüyorsunuz ?

“Küresel ısınmaya bağlı Kuzey Kutbu’ndaki buzulların erimesiyle yeni bir ticaret yolu meydana geldi. Bering Boğazı’nın kuzeyinden başlayan bu sınır, Rusya’nın kuzey kıyılarından İskandinav ülkeleri ve Danimarka’ya kadar uzanıyor Rusya, Arktik Bölge’de 12, 13 yeni petrol ve doğalgaz kaynakları buldu. Kanada’nın kuzeyindeki buzulların erimesiyle Kaliforniya’dan kalkan gemiler, Kuzey Kutuplar bölgesi üzerinden Japonya’ya kadar gidebiliyor. Çatışma riski Arktik bölgeye kayabilir. Yeni kaynaklar bu bölgede. Madenler, petrol, doğalgaz ve deniz eserlerinin en bol olduğu alan Arktik Bölge.  Global iklim değişikliğinin en önemli sorumlusu ABD, yalnızca buzulların erimesine neden olmuyor, yeni çatışma alanlarının doğmasına yol açıyor. Örneğin Rusya Arktik Bölge Komutanlığı’nı kurmuş durumda. ABD’de, Kanada ile birlikte Arktik Komutanlığı’nı kuran öbür ülke. İki harika güç yeni çizgi üzerinden gelişen ekonomiyi denetlemek istiyor. Yeni kurulan Arktik Konsey’e İngiltere, İsveç, Norveç, Danimarka, Rusya, Kanada üzere ülkeler üye oldu. Arktik alan birebir vakitte deniz besin kaynaklarının en yüksek olduğu bölge.  Hiç kullanılmamış yeni topraklar, güç kaynakları ve yeni adalar ortaya çıkmış durumda. Rusya’nın önünde yeni bakir bir alan açıldı. ABD bu durumdan rahatsız.”