Tüm dünyayı tesiri altına alan Kovid-19’a karşı en büyük silah: Aşı. O nedenle pek çok ülke, aşı çalışmaları başlattı. Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) datalarına nazaran dünya genelinde 200 civarı aşı çalışması var. DSÖ bunlar içerisinde birinci olarak Türk asıllı bilim insanları Uğur Şahin ile Hasret Türeci’nin kurucuları olduğu BioNTech’in Pfizer ilaç şirketiyle birlikte geliştirdikleri Kovid-19 aşısının acil kullanımına onay verdi ve ABD ile Avrupa ülkelerinde aşı yapılmaya başlandı. ABD’nin Moderna, İngiltere’nin AstraZeneca/Oxford, Rusya’nın Sputnik V, Çin merkezli Sinovac şirketinin geliştirdiği CoronaVac da aşılar ortasında öne çıkıyor.

Türkiye’de de aşı konusunda ses getirecek çalışmalara imza atılıyor. TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) çatısı altında, üniversiteler ve özel ilaç şirketlerinin birlikteliğiyle 7’si aşı, 10’u ilaç olmak üzere 17 proje yürütülüyor. Bunlardan 3 Kovid-19 aşı adayının hayvan deneyleri tamamlanarak klinik araştırmalar için 3 farklı tesiste, pilot üretim çalışmaları devam ediyor. Tıpkı vakitte bu aşıların klinik çalışma onaylarına yönelik Türkiye İlaç ve Tıbbi Aygıt Kurumu (TİTCK) müracaatları da yapılmış bulunuyor.

Tüm bu çalışmalarla ilgili bilgi almak üzere TÜBİTAK Lideri Prof. Dr. Hasan Mandal, TÜBİTAK MAM Lider V. Dr. Osman Okur, TÜBİTAK MAM Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Şaban Tekin ve birinci faz etabına yaklaşan aşılardan birinin çalışmalarını yerli bir ilaç firmasıyla birlikte yürüten bilim insanları Prof. Dr. Mayda ve İhsan Gürsel ile bir ortaya geldik. O toplantıdan satır başları şöyle:

GÜÇLER BİRLEŞTİRİLDİ

Aşıyla ilgili tüm çalışmalar, TÜBİTAK MAM Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü (GMBE) tarafından yürütülen COVID-19 Türkiye Platformu çatısı altında gerçekleştiriliyor.

“Birlikte geliştirme” ve “Birlikte başarma” unsuruyla aşının yanı sıra ilaçlar da geliştiren platform kapsamında, 32 üniversiteden 118, 8 özel kesim kuruluşundan 38, 9 kamu Ar-Ge ünitesinden 67 araştırmacı ve 167’si STAR (Stajyer Araştırmacı) bursiyeri olmak üzere lisans, yüksek lisans, doktora ve doktora sonrası 213’ü bursiyer, 436 araştırmacı vazife alıyor.

TÜBİTAK MAM, projeler için gerekli sarf, aygıt, işçi muhtaçlıklarını karşılıyor, tıpkı vakitte projelerde geliştirilen aşı ve ilaçların virüs nötralizasyon testleri ile ACE2 transgenik fare ve gelincik kullanılarak gerçekleştirilen Challenge (Karşı Koyma) testleri de TÜBİTAK’da gerçekleştiriliyor.

Platform kapsamında üretilen, 3 aşı adayının hayvan denemeleri tamamlandı, pilot üretim çalışmaları devam ediyor. Birebir vakitte bu aşıların klinik çalışma onaylarına yönelik TİTCK müracaatları da yapıldı.

Aşının yanı sıra ilaç çalışmaları kapsamında burundan enfeksiyon kapmayı engelleyen bir burun spreyi de üretiliyor.

Yerli ve ulusal aşı ile ilaç muhtaçlıklarının karşılanması amacıyla çalışan platformda, dünyada var olan tüm aşı teknolojileri özgün katkılarla birlikte Türkiye’de de geliştiriliyor.

Aşılardan en az birinde, 28 Ocak’ta düzenlenecek TÜBİTAK Bilim Mükafatları merasiminde, 1. Faz’a geçilmesi hedefleniyor.

DUBLÖR VİRÜSLER

Aşılar ortasında Faz 1 çalışmalarına en yakın olanlardan biri, Prof. Dr. Mayda Gürsel ve Prof. Dr. İhsan Gürsel’in GMP onayı alan Gebze’deki yerli bir ilaç firmasıyla birlikte üzerinde çalıştıkları Virüs Gibisi Partikül (VLP) bazlı Kovid-19 aşısı. İhsan-Mayda Gürsel çifti, hafta sonu demeden neredeyse 24 saat, genç araştırmacı gruplarıyla birlikte aşının pilot üretim çalışmalarını sürdürüyorlar. Aşının ismi kesin olmasa da Covbel ismi düşünülüyor. 

Aşı konusu epeyce karmaşık. Prof. Dr. Mayda Gürsel, üzerinde çalıştıkları aşıyı en kolay haliyle şöyle anlatıyor:

“BioNTech’in aşısında direkt hücrenin okuyup proteine çevireceği mRNA dediğimiz genetik şifre beşere veriliyor.  Hücre mRNA’yı okur okumaz proteine çeviriyor ve burada yalnızca virüsün üzerindeki başak protein, spike proteine karşı antijen üretiyorsunuz. Bizimkinde, bu virüsün yapısını oluşturan 4 tane protein var. Spike, nükleokapsid, membran ve zarf dediğimiz bu dört proteinin genetik şifrelerini göğüslü hücrelerine veriyoruz. Bu hücreler, bu virüs gibisi parçacık (VLP) içindeki şifreleri okur okumaz virüsün dört proteinini bir ortaya motamot virüs bir ortaya geliyormuş üzere üreterek parçacık halinde hücrenin dışında salgılıyor. Virüs üzere düşünün VLP’leri. Lakin bunda virüs içinde olan bulaşıcı genetik şifre yok artık, yalnızca boş virüsün kılıfı üzere düşünün. Burada beşere verilen içi boş virüs gibisi yapı; bir deyişle bu yapılar Dublör virüs üzere düşünülebilir.

BioNTech, Moderna ve Novavax aşılarında şöyle bir modifikasyon yapılmış. Spike protein çok stabil dağılmıyor, dağılınca da immün sistemimizin tanıması zorlaşıyor. Bu yapının dağılmaması için bir mutasyon yapıyorsunuz ve çok kararlı bir yapı oluyor. Onlar yarı kararlı yapı yaptılar, sonradan bir diğer teknoloji daha gelişti harika kararlı yapıyor. Biz artık aşımızda o spike proteini dağılmayacak muhteşem kararlı olsun diye çalışıyoruz. Türkiye’den çıkacak bu VLP platformun içindeki spike, şu anda dünyada kullanılan spikelar içindeki en gelişmiş ve en kararlı yapı. Biliyorsunuz Güney Afrika’da, İngiltere’de yeni çıkan virüs mutasyonu var. Saydığımız başka aşılar virüs mutasyona uğrayınca tekrar Faz 1’lere başlamaya çalışıyor. Biz onu, süreç esnasında çabucak geliştirebildik.”

DÜNYAYLA EMSAL

Öteki aşılardan İnaktif SARS COV-2 Aşısı için çalışmalar Selçuk Üniversitesi’nden Prof. Dr. Osman Erganiş ve GMP aşı üretim altyapısı olan özel bir firmayla birlikte yürütülüyor. Prof. Dr. Hasan Mandal, Çin aşısı üzere inaktif olan bu aşıların, başkalarından daha yeni ve özgün olduğunu kaydetti. “Örneğin inaktif aşıyı hem daha inançlı hem daha faal hale getirmek için kullanılan standart adjuvanın yanı sıra DNA tabanlı CpG denen ikinci bir adjuvant husus var. Bu hususun olduğu tasarım hocalarımızın kendilerine has. Çin’den gelen aşılarda bu unsur bulunmuyor. Bu sebeple bizim hocalarımızın aşısının hem aktifliği hem de koruyuculuğu çok daha yüksek olacak. Bu biçimde biz yalnızca Çin’dekinin benzerini yapabilen değil, bunun daha faal ve özgün versiyonunu yapan bir ülkeyiz. İkincisi ASC ismi verilen yeni bir adjuvant ki, bu adjuvanın patenti Boğaziçi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Nesrin Özören Hocamıza ilişkin. Hocamızın aşısı ASC bazlı yeni kuşak bir aşı olacak. Astrazeneca Oxford ve Rus aşısı denen Sputnik’in Adenovirüs bazlı aşısının benzerini Ankara Üniversitesi Kanser Araştırma Merkezi’nden Prof. Dr. Hakan Akbulut Hocamız Çerkezköy’de GMP altyapısı olan bir firmada üretiyor.”

7 aşıyla ilgili bilgi veren Covid-19 Aşı ve İlaç Platformu koordinatörü Prof. Dr. Şaban Tekin de şu anda dünyada hangi tip aşıyla çalışılıyorsa Türkiye’de de o aşıların çalışıldığını kaydediyor. Tekin, en çok ilerleme kaydedilen 3 aşının yanı sıra Boğaziçi Üniversitesi ile İzmir Biyotıp ve Genom Merkezi (İBG) tarafından Rekombinant Protein Aşısı, Ankara ve Ege üniversiteleri tarafından DNA, Selçuk Üniversitesi tarafından da mRNA aşısı üzerinde çalışıldığını belirtti. 

BİRİNCİ AŞI HAZİRANDA

Olağanda bir aşının piyasaya sürülmesi 10 yılı bulabiliyor fakat Kovid-19 pandemisi nedeniyle DSÖ, “Acil durum kullanım” müsaadesi veriyor. Örneğin olağan koşullarda BioNTech’in güvenirliği 2021 yılında bitecek ve o tarihe kadar aşının yapılmaması gerekiyor lakin acil durum nedeniyle aşılamaya başlandı.

VLP bazlı aşının birinci fazı bu ayın sonuna yetişirse, az sayıda istekli üzerinde denemeler başlayacak, 40 gün sonra Faz 2 evresine geçilmesi planlanıyor. Şu anda Gebze’de GMP onaylı firmada klinik çalışma gayeli pilot üretim başladı.

Covid-19 Aşı ve İlaç Platformu kapsamında aşıların yanı sıra tedaviye yönelik eserlerin geliştirilmesi çalışmaları da var. Bu kapsamda TÜBİTAK MAM Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü’nde (GMBE) Kovid-19 tedavisinde kullanılmak üzere virüsü etkisiz hale getiren scFv denen antikor bazlı ilaç geliştiriliyor. Bu çalışmalar da enstitünün GMP kurallarına sahip özel laboratuvarlarında gerçekleştiriliyor. Burada ilaç olacak antikoru üreten hücrelerin kültürü, seçimi ve laboratuvar seviyede üretimi, yapısal ve biyolojik aktiflik tahlilleri yapılıyor. En çok ve en iyi antikor üreten hücreler belirlenip pilot üretime alınacak. TÜBİTAK MAM GMBE Koordinatör Kurum olarak Biyogüvenlik-2 (BSL-2) ve BSL-3 laboratuvarlarında Covid-19 Aşı ve İlaç Platformu kapsamındaki birçok aşı ve ilacın biyolojik aktiflik ve Challenge (virüse karşı koyma) testlerini yaparak ek takviye sağlıyor.

Prof. Dr. Mayda ve İhsan Gürsel, aşı çalışmalarını genç araştırmacılarla birlikte gerçekleştiriyor.

İLAÇ DA GELİŞTİRİYORLAR 

Dr. Osman Okur, TÜBİTAK MAM çatısı altında yer alan öbür çalışmalarla ilgili de bilgi verdi. Aşının yanı sıra Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsü bünyesinde, Kovid-19 tedavisinde kullanılmak üzere SARS-CoV-2 virüsünü etkisiz hale getiren birinci antikor temelli ilaç adayı ‘CoV2-N1’in geliştirildiğini belirten Okur, ilacın aktiflik, güvenlik testleri ve üretime yönelik çalışmalarının devam ettiğini kaydetti. Enstitüde ayrıyeten Hayvan Biyoteknolojisi, Tıbbi Biyoteknolojisi, Bitki Biyoteknolojisi ve Fermantasyon Teknolojileri stratejik iş üniteleri altındaki 9 farklı laboratuvarda da araştırmalar gerçekleştiriliyor.

YURT DIŞINDAN DA İZLENİYOR

Türkiye’de üretilen aşıların hepsi DSÖ listesinde. Tüm dünya, aşı çalışmalarında neler olduğunu izliyor. O denli ki İsviçre’den bir firma, Prof. Dr. Gürsel çiftinin üzerinde çalıştığı VLP teknolojisini kimin yaptığını öğrenmek istemiş. Prof. Dr. Mandal, “Türkiye, ABD, Çin’den sonra en fazla aşı çalışması yapan platform olarak üçüncü ülke. Faz 1, Faz 2 çalışmaları bitince, bütün firmalar hocaların kapısında gezecek” diyor.

Türkiye’de üretilen aşı ölçüsü, nüfus için kâfi olacak mı, sorusu da en çok merak edilen mevzulardan. Prof. Dr. Mandal, birinci etapta çıkacak aşılardan birini üretecek yerli ilaç firmasının üretim kapasitesinin yılda 50 milyon doz olduğunu kaydediyor. Çerkezköy ve Adıyaman’daki çalışmalar da hızlanmış durumda. Tüm aşı çalışmaları tamamlanınca, kâfi dozda aşıya ulaşılacak. Üretim platformları sabit olduğundan teknoloji bir kere oturduktan sonra da yeni üretimler süratli bir formda yapılabilecek. 

TÜBİTAK, aşı bulunduktan sonra yarardan hisse istemiyor. Yalnızca aşıyı yurt dışına transfer edip Türkiye’nin tedarikini zorlaştırırlarsa, o vakit aşıyı istediği yere üretme hakkını elinde tutuyor.