Mayk Şişman / Milliyet.com.tr – İngiltere’deki Bath Üniversitesi’nin Finlandiya ve ABD’deki öbür üniversitelerle birlikte yaptığı bir araştırmanın sonucu ilgi cazip: İklim değişikliği yüzünden gençler telaşlı ve çocuk sahibi olmakta isteksiz. Kuraklık konusu da değerli bir sorun olmaya devam ediyor.

Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Latif Kurt, son yıllarda yaşanan kuraklığın 50 yıldaki en yüksek kuraklıklardan biri olduğuna dikkat çekerek, “2021, son 44 yılın en kurak yılı oldu. Türkiye kuraklıktan en çok etkilenecek ülkelerin başında geliyor” ikazında bulunuyor.

Arizona Üniversitesi araştırmacıları ise gelecek 40 yılda ABD ve Avrupa kıtasında yer alan ülkelerde sel, yangın ve yüksek sıcaklık üzere çok iklim olaylarının yaşanacağına işaret ediyor. Son olarak BBC’de yayınlanan bir araştırma ise global ısınmanın boyutlarını net bir halde ortaya koydu. Yapılan araştırmaya nazaran, sıcaklığın 50 santigrat derecenin üzerine çıktığı gün sayısı son 40 yılda tam iki katına çıktı. Örneğin 1980 ila 2009 yılları ortasında yılda 14 gün 50 derece üzerini gösterirken, 2010 ila 2019 yılları ortasındaki bu sıcaklıktaki gün sayısı tam 26’ya ulaştı. Pekala, bizi gelecekte neler bekliyor? Kıymetli bir iklim kriziyle mi karşı karşıyayız? İklim değişikliğiyle nasıl gayret edebiliriz? Mevzuyu Prof. Dr. Orhan Şen ve Doç. Dr. İsmail Dabanlı ile konuştuk.

‘EVET, ‘ÖNEMLİ BİR İKLİM KRİZİ YAŞANIYOR’ DİYEBİLİRİZ’

“Evet, şu anda kıymetli bir iklim krizi yaşanıyor diyebiliriz…” Bu kelamlar Prof. Dr. Orhan Şen’e ilişkin. Şen, 1981 ila 2010 yılları ortasında Türkiye’deki sıcaklık ortalamasının 24.5 derece iken şu anda bu sayının 26 derece olduğunu söylüyor. “Bu data bize ısınmanın olduğunu net bir biçimde söylüyor” diyen Şen, geçen ay son 50 yılın en sıcak 6’ncı ağustos ayını yaşadığımızı hatırlatıyor. Şen, “Bu yıl 22 meteoroloji istasyonu yeni ekstremler yaşadı, rekorlar kırıldı. En yüksek sıcaklık Cizre’de 47.5 derece, Marmaris’te 45.5 derece, Kastamonu’da 41 derece ölçüldü. Sarıkamış en soğuk ilçelerimizden lakin orada bile 40.8 dereceye ulaşıldı” diyor.

‘TROPİK GECE SAYILARINDA ARTIŞ VAR’

Prof. Dr. Orhan Şen’in tam da bu noktada kıymetli bir uyarısı var. Global ısınmanın göstergesinin azamî değil, asgarî sıcaklıklar olduğunu söylüyor. Prof. Şen, “Küresel ısınmanın göstergesi azamî sıcaklıklar değil en az sıcaklıktaki artıştır. Şayet siz global ısınmanın göstergesine bakmak istiyorsanız asgarî sıcaklıklardaki farklara bakmanız gerekir” diyor.

Global ısınmanın tesirlerine bakmak için tropik gece ölçümlerine bakılması gerektiğini vurgulayan Şen, şunları ekliyor: “Tropik gece asgarî sıcaklığın 20 derecenin üzerinde olduğu derecedir. Tropik gece, güneş doğmadan iki saat evvel ölçülür. Türkiye’de tropik gece sayılarında artış var. İstanbul’da bile bu sene temmuz ve ağustos aylarında 18 gece tropik gece olarak yaşandı.”

‘2 DERECEYİ AŞARSA FRENİ PATLAMIŞ KAMYON ÜZERE YOKUŞ AŞAĞI GİDERİZ’

“Bir iklim krizi yaşandığını net bir halde söyleyebilir miyiz?” sorusuna ise Prof. Şen’den çarpıcı bir cevap geldi: “Evet, şu anda kıymetli bir iklim krizi yaşanıyor diyebiliriz. Geçtiğimiz 10 yıl dünyanın en sıcak 10 yılı oldu. Kıymetli bir iklim krizi var, hatta bu krizi iliklerimize kadar yaşıyoruz.”

Pekala, global ısınmaya karşı farkındalık yaratmakta ne kadar başarılıyız? “Sivil toplum kuruluşları, öğretmenler bu farkındalığı yaratmak için uğraşıyorlar fakat iklim krizinde temel karar vericiler hükümetlerdir. Global çapta tüm hükümetlerin bu farkındalığı yaratması lazım” diyen Şen, Paris Muahedesi’nin en değerli hususlarından biri olan ‘küresel ısınma artışını 1.5 derecede tutmak’ unsurunu hatırlatıyor.

Prof. Dr. Orhan Şen, “Bu artış suratının 2 dereceyi aşmaması gerekiyor. Şayet 2 dereceyi geçerseniz freni patlamış kamyon üzere yokuş aşağı gidersiniz. 2 derecelik bir artış dünyada ziraî açıdan değerli bir eşiktir. Evet, 1.5 derece ile başa çıkabilir ve ahenk sağlayabiliriz. Lakin artış suratının 2 dereceyi asla aşmaması gerekiyor” diye devam ediyor.

‘GÖLLERİN ÜZERİNE GÜNEŞ GÜCÜ PANELLERİ KOYULMALI’

Gerek sanayi üretimi gerekse nüfus sebebiyle 150 yıl evvelki bedellere geri dönemeyeceğimizi hatırlatan Prof. Şen, ahenk projeleri geliştirilmesi gerektiğini vurguluyor. “İlk olarak kuraklığa deva bulunmalı” diyen Prof. Dr. Orhan Şen, “Yağış, su ve ziraî alanlar yetmiyor. Suyu tutmanız lazım. Yağan yağmur suyunu tutup yağmur hasadı yapmanız gerekiyor. Buharlaşma kayıplarını önlemeniz lazım” vurgusunda bulunuyor. Küresel ısınmayla birlikte yüzde 20 olan buharlaşma kayıplarının yüzde 30’lara çıktığını söyleyen Orhan Şen, buna tahlil olarak güneş gücü panellerini öneriyor. Şen, “Buharlaşmayı önlemek için örneğin göllerin üzerine güneş gücü panelleri koyulmalı. Bu formda yüzde 50 oranında önlersiniz. Buharlaşma yüzde 30’sa bu oranı yüzde 15’e çekersiniz” diyor.

‘VAHŞİ SULAMADAN KATİYEN VAZGEÇİLMELİ’

Ahenk projelerinde öteki neler yapılmalı? “Tarımda sulama planlı olmalı” diye Prof. Şen, bunun sebebini şöyle açıklıyor: “Kanallarla yabanî sulamayı bitirmemiz lazım. Gölden sulama barajından açık kanallara su veriyorsunuz. Bu da buharlaşmaya sebep oluyor. Kapalı kanallara çevirmeniz lazım. Çiftçiye damla sulama ve yağmurlama sulamayı kaide koşmanız gerekiyor.”

Yırtıcı sulamadan muhakkak vazgeçilmesi gerektiğini vurgulayan Şen, “Hangi eserlerin yetiştirileceğinin planlanması lazım. Çok su gerektiren eserler yerine az su gerektiren eserlerin üretimine geçilmeli” diye devam ediyor.

‘KANSER ÜZERE YAVAŞ YAVAŞ İLERLİYOR’

Global ısınmayı ‘sinsi bir afet’ olarak tanımlayan Prof. Dr. Orhan Şen, “Küresel ısınma kanser üzere yavaş yavaş ilerliyor” diyor. Türkiye’de doğal afetlerin meydana gelmesinin sebepleri ortasında global ısınmanın da tesiri olduğunu söyleyen Şen, Akdeniz iklimi yerine artık yarı kurak iklim özelliğine girdiğimize dikkat çekiyor.

“Biz Türkiye olarak Akdeniz iklimi etkisindeydik. Kuzey bölgelerde tropik gece sayısı temmuz ve ağustos aylarında, ayda 4-5 günü geçmezdi” diyen Şen, kelamlarını şöyle sürdürüyor: “Şimdi yaz aylarına mayıs ve eylül de eklendi. Yaz ayları demek illa 45 derece sıcaklık olması manasına gelmiyor. Yaz ayları genişledi, bahar ayları ortadan kalktı. Global ısınmanın meydana getirdiği yarı kurak iklim özelliğine girdik. Akdeniz ikliminden çıktık ve artık yarı kurak iklim özelliğine girdik.”

‘KÖTÜ SENARYO DEVAM EDERSE 2070-2080 YILLARINDA…’

“En makus senaryoda neler olur?” sorusuna Prof. Dr. Orhan Şen, “Küresel ısınmanın 4-5 dereceye ulaşması demek tropik iklimin kuzey 400-500 kilometreye ulaşması demek. Bu senaryo gerçekleştiğinde güney bölgelerimiz tropik iklimin tesiri altına gireceği manasına geliyor. Paris Mutabakatı yerine getirilmezse bu senaryo gerçek olacak. Berbat senaryo devam ederse 2070-2080 yıllarında global ısınma 4-5 dereceye ulaşabilir. Bu ihtimal gerçekleştiğinde 2070-2080 yıllarında Türkiye’nin bilhassa güney bölgeleri tropik iklimi tesiri altına girecek” diye belirtiyor.

‘BEYİN KANAMASI HADİSELERİ ÇİZGİ SAFHAYA ÇIKIYOR’

Türkiye’de bu yıl 2 adet sıcak hava dalgasının yaşandığını söyleyen Prof. Dr. Orhan Şen, artan sıcaklıkların orman yangınlarına davetiye çıkardığını belirtiyor. “Orman yangınları, global ısınmanın sonuçlarından biridir” diyen Şen, ekosistem ihtarında bulunuyor: “Orman yangınları demek bitki ve hayvanların yok olması demektir. Bu kıymetli bir sıhhat sorunudur. Yaşanan felaketlerle oradaki ekosistemi bitiriyorsunuz. Ekosistemin yok olması demek bu ekosistemden yararlanan insanların da yoksullaşması demektir.”

Artan hava sıcaklıklarının insan sıhhatini da olumsuz tarafta etkilediği ikazında bulunan Şen, “Yaşanan sıcaklık artışı, insan sıhhatini da olumsuz etkiliyor. Örneğin beyin kanaması olayları çizgi safhaya çıkıyor. Sıcak hava dalgalarından Fransa’da 2003 yılında 35 bin kişi öldü, Avrupa ‘da 70 bin kişi öldü. Türkiye’de bu sıcak hava dalgalarının yarattığı mevt oranları da artıyor” tabirlerini kullanıyor.

‘GÜNEYDOĞU’DA ÖNEMLİ PROBLEMLER YAŞANABİLİR’

Yaşanan sıcaklık artışının vektörel hastalıklara davetiye çıkardığını söyleyen Şen, “Sivrisinekler, yılanlar ve kenelerin popülasyonunda artış meydana geliyor. Sivrisinek sıtma denilen hastalığı yayıyor biliyorsunuz. Global ısınmadan ötürü sivrisinekler 500 metre daha yüksekte hayatlarını sürdürmeye başladı. Global ısınma artışının 2 dereceyi aşması, Türkiye’de Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin vektörel hastalıklarla baş edemez duruma gelmesine yol açabilir” diyerek tehlikeye dikkat çekiyor.

Pekala, ferdi olarak global ısınma ile nasıl başa çıkabiliriz? Buna “Müsriflikten kaçınmalıyız” yanıtını veren Şen, “Herkesin ‘Ben bu hareketi yaptığım vakit etrafa nasıl bir tesirim olacak?’ diye düşünmesi gerekiyor. Müsriflikten kaçınmalıyız. Daha az elektrik ve su harcarsak iklim krizine karşı kişisel olarak değerli bir katkı sunmuş oluruz. En kolay örnek olarak yakın uzaklığa yürüyerek ya da bisikletle gitmek bile çok değerli bir önlemdir” açıklamasında bulunuyor.

‘TANSİYON VE KALP KRİZİ HADİSELERİ ARTABİLİR’

Doç. Dr. İsmail Dabanlı da önemli bir iklim krizinin yaşandığına dikkat çekiyor. Tuz Gölü ve Akşehir üzere göllerinin alarm verdiğini belirten Dabanlı, “2021 yılında ağustos ayı uzun devir ortalamalarını 22 istasyonda geçerek rekor tazeledik. Türkiye’de 2021 yılı ağustos ayı, son 50 yılın en sıcak 6’ıncı ağustos ayı olarak yaşandı. Batı Karadeniz sel felaketinde bilhassa Bartın’da 1 (133.8 mm), 2 (210 mm) ve 3 (252.8 mm) saatlik yağışlarda rekor tazeledik. Kıymetli bir iklim krizi değil, iklim buhranının tepesine yanlışsız çıkıyoruz” yorumunda bulunuyor.

Sıcaklık artışı sebebiyle oluşacak sıcak hava dalgalarının yaşlılarda kıymetli sıhhat sorun sorunları doğuracağını vurgulayan Dabanlı, bilhassa tansiyon, kalp damar hastalıkları ve kalp krizi hadiselerinde artış yaşanacağına dikkat çekiyor. Sık ve bol ölçüde içilmesi gerektiğini söyleyen Dabanlı, “Özellikle bağıl nemin çok düşük olduğu ve hava sıcaklığının 40 santigrat derecenin üzerinde seyrettiği bölgelerde ve gündüz sıcaklıklarının en tesirli olduğu saatlerde (10:00-16:00) dışarı çıkma konusunda önlem alınmalı” diyor.

‘AKCİĞERLE İLGİLİ HASTALIKLAR DA ÇOĞALACAK’

Sıcaklık artışıyla birlikte birincil derecede sera gazlarının ölçüsünün atmosferde çoğalacağına işaret eden Dabanlı, partikül unsur (PM2.5 ve PM10), Ozon (O3) CO ve SO2 üzere gazların da konsantrasyonlarının artacağını söylüyor. Dabanlı, “Solunum yolları ve akciğer kaynaklı hastalıkların bilhassa astım, zatürre üzere akciğerle direkt münasebeti olan hastalıkların artması muhtemeldir” diyor.

‘AVRUPA VE TÜRKİYE’YE GÖÇ DALGASI YAŞANABİLİR’

Hava sıcaklıklarının artmasının orman yangınlarına yer oluşturduğunu belirten Dabanlı, “En küçük bir kıvılcım ya da gelişi hoş atılmış cam şişeler mercek tesiriyle kuru otları tutuşturma kapasitesine sahiptir” diye konuşuyor.

Bilhassa pak içme suyu havzalarında meydana gelecek orman yangınlarının gerisinde bıraktığı kül ve atıkların yeraltı suyuna ve yüzey akışla içme suyu barajlarına iletildiğini belirten Dabanlı, deniz suyu sıcaklıklarındaki artışa karşı şöyle uyarıyor: “Deniz suyu sıcaklıklarının artması, toksik alglerin ve patojenlerin deniz ekosisteminde popülasyonunun artmasına taban hazırladığından buna bağlı pek çok hastalık gelişebilecektir.”

İklim değişikliği yüzünden su ve besine erişimin önemli oranda tehdit altında olduğuna dikkat çeken Dabanlı, bilhassa Afrika ve Güney Asya bölgelerinden Avrupa ve Türkiye’ye göç dalgasının beklendiğini belirtiyor. Dabanlı, “Nispeten daha yoksul ülkelerden göç yoluyla gelecek insanların taşıyacağı bulaşıcı hastalıklar toplum sıhhatini tehdit edebilecektir” diyor.

‘PSİKOLOJİK PROBLEMLER ORTAYA ÇIKABİLİR’

Daima doğal afetlere maruz kalmanın can ve mal kaybı kadar toplum psikolojisini de olumsuz tarafta etkileyeceğini belirten Dabanlı, “İklim değişikliği tesiriyle bilhassa ekonomik olarak da ziyan görmüş insanların sosyolojik ve ruhsal davranış bozuklukları göstermesi mümkündür. Çok iklim olaylarına bağlı mental rahatsızlıklar ve sonluluk mümkün rahatsızlıkların başında sayılabilecek potansiyeldedir” diyor.

‘İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN GERİSİNDE TÜKETİM ÇILGINLIĞI VAR’

İklim değişikliğinin gerisinde bir tüketim çılgınlığının yattığına dikkat çeken Dabanlı, bunu şu halde anlatıyor: “Hep ‘daha çok kazanalım’, ‘daha büyük yapalım’, ‘daha çok yiyelim’, ‘daha çok içelim’ derseniz bunun karşılığı olarak çeşit çeşit afetlere maruz kalırsınız. Daha çok ısınırsınız, daha çok orman yangınları söndürmekle uğraşırsınız, daha kurak olursunuz, kuraklık yüzünden daha çok besine para ödersiniz, sellerin, heyelanların gerisinden tekrar imar etmekle, onarmakla uğraşırsınız. Bu kaçınılmaz…”

‘İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİ YAVAŞLATMAK ÇOK ZOR’

Doç. Dr. İsmail Dabanlı, iklim değişikliğini yavaşlatmanın çok güç olduğu görüşünde. Bunun sebebini “2050 yılına kadar Sanayi İhtilali’nden bu yana dünyanın ortalama sıcaklığının 1.5 derecede sabit tutma amacımız var lakin maalesef bu süratle emisyonlar artarsa Dünya Meteoroloji Örgütü’ne nazaran bile 2025-2030 yılları ortasında çoktan 1.5 derecelik sıcaklık artışına ulaşmış olacağız” diyerek açıklıyor.

Global ısınma ile global çapta bir uğraşın kural olduğunu söyleyen Dabanlı, “Küresel ısınmada Türkiye’nin katkısı ve sorumluluğu %1 mertebelerinde. Karbon nötr bir ülke haline gelsek bile bu sıcaklık artışı kaynaklı fevkalâde olayları yaşamaktan kaçamayız. Yapacağımız tek şey, iklim değişikliğine her alanda ahenk sağlamak ve yaşanabilecek aksilikleri minimize etmek için önlem almaktır” bilgisini paylaşıyor.

‘KARADENİZ BÖLGESİ DIŞINDAKİ TÜM BÖLGELER KURAKLAŞACAK’

Türkiye’yi gelecekte neler bekliyor? Dabanlı, Karadeniz bölgesi haricinde Türkiye’deki tüm bölgelerin kuraklaşacağını ve daha çok orman yangınının yaşanacağını söylüyor. Karadeniz’in sel riski altında olduğunu söyleyen Dabanlı, besin fiyatlarıyla ilgili şu ihtarda bulunuyor: “Bazı besin unsurlarının bilhassa çok su tüketen üretimi maliyetli olacağı için üretiminde azalmalar görülebilir. Besin fiyatları hem elektriğe hem de suya bağlı olduğu için daha kıymetli olacaktır.”