Cihat Aslan –  Marmara Denizi’ndeki kirliliğin ana aktörleri olan dereler, çaylar ve akarsuları takibimizde Güney Marmara Bölümü’nün büyük akarsuyu olan Gönen Çayı’na geçtik. Kazdağlarından doğan Gönen Çayı 100 kilometrenin üzerinde uzunluğa sahip. Çayın üzerinde sulama, güç ve taşkın denetimi maksadıyla Gönen Barajı ve Hidroelektrik Santrali var. Balıkesir’in Gönen ve Bandırma ilçeleri hudutları içerisinde bulunan Gönen Çayı, Kalkım ve Pazarköy etrafındaki küçük dereleri bünyesine aldıktan sonra büyüyor ve Gönen Ovası’na iniyor. Ayvalıdere boğazından geçen Gönen Çayı, Tahirovasına ulaştıktan sonra Misakça’nın batısından Marmara Denizi’ne dökülüyor. Gönen Havzası’nın ana akarsuyu olan Gönen Çayı’nın Çakıroba Çayı, Keçidere, Değirmendere, Ekşidere, Handeresi, Obaköy Deresi, Keçeler Deresi ve Keten Deresi üzere yan kolları olan küçük dereler var.

‘Toprağımız ölüyor’

Gönen Çayı’nın doğduğu Kazdağları’na en yakın nokta olan Kalkım Bölgesi’nden yola çıktığımızda çayın geçtiği bu bölgede suyun paklığı ve berraklığı dikkat çekiyor. Dağlardan geldiği üzere köylerden geçerken rastgele bir atığın bulaşmadığı Gönen Çayı, bölgedeki köylülere nazaran içme suyu derecesinde. Çayın geçtiği bölgelerden olan Kayapınar’da hâlâ paklığını koruyan Gönen Çayı’nın kıyısında vatandaşlar piknik yapıyor ve balık tutuyor. Elinde oltası ile ailesiyle birlikte balık tutan Özden Us, Bandırma’daki kirlilik nedeniyle burayı seçtiklerini söylüyor. Merkezle bulunduğumuz bölge ortasında çayın paklığı açısından çok fazla fark olduğunu belirten Us, Gönen’deki kirlilik ilçe merkezdeki tabakhanelerden kaynaklandığını belirtiyor. “Bir de Gönen’in üst taraflarında hayvan damları var. Pisliği arıtma tesisi olmadan çaya atıyorlar” diyen Us, “İnsanlar burada piknik yapıyor, merkezde ve köylerde kokudan durulmuyor. Tarım alanında çay suyuyla birlikte verilen ilaçlar toprağımızı da öldürüyor. Bandırma’da geçtiğimiz atıklar yüzünden kapatılan fabrika 2-3 ay sonra açıldı. Personel arkadaşlarımız atık suyu tekrar denize boşalttıklarını söylüyor. Toplum olarak derelerimizi kirletiyoruz” diyor.

Kayapınar’dan çıktıktan sonra Gönen Çayı’nın en kirli olduğu ilçe merkezine geldik. Hayat alanlarının içinde bulunduğu Gönen ilçesinde deri tabakhaneneleri ve fabrikaların olduğu bölgede, Gönen Çayı’nın rengi birdenbire değişiyor. Akçapınar Tahliye Kanalı’ndan kentin içine gelen bir kanalizasyon ve çayın etrafındaki fabrikaların suyunun buluştuğu noktada kirlilik gün yüzüne çıkıyor. Doğduğu yerlerden geldiği berraklığından eser kalmayan, merkezdeki deri fabrikalarının suyunu boşalttığı Gönen’in rengi siyaha dönüyor. Makûs koku da yayan çay, köylere yanlışsız akıyor. Çayın her iki tarafındaki fabrikalardan ne olduğu bilinmeyen bazen beyaz, bazen de siyah renkte su akıyor. Bilhassa siyah renge dönüşen çaydaki deniz kaplumbağaları ise hayat alanlarından oluyor.

Çinko, fosfat, bor…

Güney Marmara Doğal ve Kültürel Çevreyi Muhafaza Derneği Şube Lideri Gültekin Memnun, Milliyet’e yaptığı açıklamada, 2017’de valiliğin başkanlığında Gönen Çayı ve Deltası’nın korunması ve kurtarılması ile ilgili toplantılar yapıldığını anımsatarak, “O toplantıda Gönen Çayı’na onlarca sanayi kuruluşunun atıklarını arıtmadan boşalttığını gördük. Yalnızca deri değil bölgedeki öteki sanayi kuruluşları da atıklarını boşaltıyor. 4 yıldır çayın kurtarılması aksiyon planı ile ilgili yetkililerden bir hareket gelmedi” dedi. Kirliliğin devam ettiğini söyleyen Memnun, şunları dedi:

“Çaya çinko, fosfat, bor, kurşun, demir üzere ağır metaller boşaltılıyor. Çeltik, mısır, buğday, ay çiçeği, nohut, fasulye üzere hububatlar bu kirli sularla sulanıyor. Ve bunları yemek zorunda kalıyoruz. Bu zehirli suları biz bir halde tüketiyoruz. Bölgemizdeki kanser hastalığı hadiselerinde da giderek artıyor. Gönen’e atık veren sanayi kuruluşlarından kaçının arıtma tesisi var, kaçı çalıştırılıyor, kaç kontrol yapıldı yanıt alamıyoruz. Bu kirli atıklar dere ve çaylarımızdan Marmara’ya akıyor. Çay ve derelerdeki su değil, öbür bir şey. Marmara Denizi en son kustu, müsilaj çıktı.”

Çeltik, mısır, buğday, ay çiçeği, nohut, fasulye üzere hububatlar, sanayi kuruluşlarının atıklarıyla kirlenen Gönen Çayı suyuyla sulanıyor.

‘Rengi berbat lakin yıllardır suluyoruz’

Gönen Çayı’nın en son Marmara Denizi ile buluşmadan evvel geçtiği köylerde de birtakım çiftçiler bu siyah renkteki suyu tarımda kullanmak zorunda kalıyor. Pompalar aracılığıyla çaydan çekilen su çeltik tarlalarının sulamasında kullanılıyor. Gönen Çayı’nın birçok köyden geçerek Marmara Denizi’ne çıkış noktası olan Misakça’da da birebir renkte. Misakça’da 2000 dönümlük çeltik tarlasında sulama işlerinden sorumlu olan Mahmut Amca, “Pompalar aracılığıyla çaydan su alınıyor ve kanalın içine alıyoruz. Suyun rengi makus lakin bu su yıllardan beri kullanılıyor” diyor. Misakça’nın içerisinde delta oluşturan Gönen Çayı merkezden aldığı kirliliği Marmara Denizi’ne siyah bir formda taşıyor.

‘Müsilajın sebebi bunlar’

Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa Sarı, Gönen Çayı’ndan denize daima zehir ve atık yükü taşındığına dikkat çekerek, şu tespitlerde bulundu:

“Organize Sanayi ve çayın etrafındaki birtakım fabrikalar, bir taraftan bölgenin evsel atıkları ve ziraî atıklar karışıyor. Gönen Çayı, bu üçlü atık sisteminin hepsini içeriyor. Denize daima olarak zehir, atık yükü taşıyoruz. Müsilaj neden oluşuyor? Karşılığı açık ve net değil mi? Nereden kirleniyor, bu türlü kirleniyor. Bu kirliliğin yalnızca denize yok ziyanı. Soluduğumuz havaya kadar ziyanı var. Doğduğu yerlerde içme suyu kalitesinde olan Gönen Çayı, bu bölgelerde kirlenince son hali bu oluyor. Çok boyutlu tesirleri var. Çeltiğe, buğdaya, domates, salatalığa o bölgede her ne yapılıyorsa hepsinden bir kesim katkı ne yazık ki ortaya çıkıyor. Fabrikaların ruhsat kaidesi atık arıtma tesisi olması. Bir kısmı ‘Arıtma tesisini kurduk, çalışıyoruz’ dediler ve ruhsat aldılar. Cayır cayır çalışıyorlar ancak o atıkları akarsulara atmaya devam ediyorlar.”

Doğduğu dağlardan geldiği üzere köylerden geçerken de rastgele bir atığın bulaşmadığı Gönen Çayı, bölgedeki köylülere nazaran tertemiz. Mis üzere çay kenarında piknik yapanlar, balık tutan vatandaşlar bile var.

YARIN: Nilüfer Çayı: Zehre dönüşün anatomisi