Yavuz Odabaşı / yodabasi@anadolu.edu.t

2020 için yılın sözünü Merriam-Webster sözlüğü “pandemi”; Colin Sözlüğü “karantina”; American Dialect Society ise “kovit” olarak belirledi. Kendinden en çok kelam ettiren Oxford Sözlüğü, yılın sözü olarak 2020 için tek bir sözün yetersizliğinden ötürü, birçok pandemi ile irtibatlı 16 söz seçti. Birebir vakit diliminde, Davos toplantısının belirlediği problemler da emsal biçimde ekonomik sistem, teknolojik gelişmeler ve etraf kaynaklı eşitsizlik ve dijitalleşme olmuştur. Bu ve gibisi açıklamalar, çalışmalar gösteriyor ki 15 Mart Dünya Tüketiciler Günü’nün odaklanma noktası artık değişiyor. Eser ve hizmetlerin satın alınmasından kaynaklanan problemlerin yanında “büyük sorgulamaların” devreye girmesi ve makro değişim talepleri öne çekiliyor.

Salgın neleri etkiledi?

Haksızca eserin gramajının/kalitesinin küçültülüp fiyatının birebir kalması ya da fiyatının artırılması pandemi devrinin en çok kullanılan uygulamalarından olmuştur. Eserde bir değişiklik olmazken yalnızca fiyatının artması, ambalaj ve büyüklük azaltılırken fiyatın tıpkı kalması, eser ve ambalaj birebir kalırken fiyatın artması uygulamaları yaygınlaşıyor. Tüketici müdafaa uygulamaları klâsik olarak spekülatif fiyat artışları, ayıplı eserler, yanlış ve aldatıcı bilgiler, dolandırıcılık, hile üzere bahisler üzerinde ağırlaşmaktadır zarurî olarak. Fahiş fiyat artışı, sıklıkla fiyatları değiştirme, eser iadesindeki zorluklar üzere uygulamalar her vakit oluyor ve maddelerle da tüketiciler korunmaya çalışıyordu. Pandemi periyodunda ölçü kaçtı ve denetim de zorlaştı.

Her bölümde bu meseleler görülmeye başlandı. Lakin en çok etkilenenler lokanta, turizm, seyahat, eğitimi kapsayan hizmet dalı oldu ve şikayetler de burada ağırlaştı. Öte yandan, kovit-19 virüsü; bağlantı imkanlarından mahrum olanları, makûs hava şartlarında yaşayanları, küçük vilayetlerde çalışanları, internet teması olmayanları, uygun konut ortamına sahip olamayanları, çaresiz ve düşük gelirli tüketicileri en çok etkiledi. Esasen gelirleri düşük olup borçlanan ve bankaların vade baskılarını üzerlerinde yaşayan tüketicilerin işlerini kaybetmeleri ya da daha az kazanmaları üzere durumlar da şartları daha da ağırlaştırmaktadır.

“Evde kal” uygulamaları ile tüketici hayattan uzak olmaya çalıştı ve uzaktan, temassız bir hayatın içinde buldu kendisini. Doğal olarak e-ticaret arttı. Evvelce kabul etmeyenlerin bile e-ticareti kullanmaya çalıştığı görüldü. Dahası, “Dijital Hile”, “Dijital Uçurum” ve “Dijital Okuryazarlık” meselelerinin hızlanarak sürmesi bekleniyor. Bu durum, tüketici mahremiyeti ve özel bilgilerinin korunması sıkıntılarının ön plana çekilmesine neden oldu. Yaşananlar bizlere gösteriyor ki, pandeminin yarattığı sıkıntılar her kesimde tesirli oldu, fakat en çok fakir ve mahrum olanlar etkilendi eşitsizce.

Tüketici muhafazanın yeni rotası

Pandemi devrinde yaşananlar yasanın ve uygulamaların ne kadar kırılgan ve çaresiz kaldığını gösterebildi. Tüketici gelirlerindeki dağılımının yarattığı zahmetler, aktarılan salgın bilgilerinin kıymetini geri planda tutmayı gerektirdiği net olarak görülmeye başlandı. Yaşanan ekonomik ve sıhhat krizleri, çok doğal olarak, panik içinde alışverişleri, ayakta kalabilmeyi, “hastalanmayın, kendinizi koruyun” tekliflerini, harcanabilir geliri hayatın odağına yerleştirdi. Öte taraftan, bu türlü bir belirsizlik ve kaotik durumda kalan tüketici, haklarını kullanmakta çeşitli nedenlerle utangaç davranabiliyor. Çekingenlik nedenlerinin en kıymetlileri de şikayet süreci, mahkemeye başvurma üzere mevzularda kâfi bilgi sahibi olamamaktan kaynaklanır. Çaresiz olan tüketicilerin, toplumun öteki kısımları tarafından bilinçsizlikleri ve eylemsizlikleri nedeniyle damgalanır hale gelmeleri, onların daha da utangaç hale gelmelerine neden oldu. Elbet, haklarını kullananlar da var ve bunların birçok da orta sınıfın eğitimli tüketicilerinden.

Yürürlükte olan rekabet yasası ve tüketici müdafaa yasası tesirli olsa da tüketici muhafaza yasası etkin olmada biraz geride kalıyor. Kanunların, proaktif olarak bilgilendirmekten daha çok, etkinleşmesi ve güçlenmesi gerekiyor. Sürdürülebilir tüketim ve tüketici haklarına yönelik süratli ve yaygın çalışmalara odaklanılmalı. Yasa, tüketicinin gerçeklerinin ötesinde bir ilişki kurar çoğunlukla. Tüketici ile yurttaş ortasındaki fark bu manada yapay kalmaktadır. Tüketicinin toplumsal muhtaçlıkları, ruhsal ve kültürel gereksinimleri fazla göz önünde tutulmamaktadır. Hepimiz sonuçta insanız ve kimi vakitlerde çaresiz de kalırız, savunmasız da. Tüketici yasalarında tüketici, “ekonomik insan” kabulü üzerine oturtulur. Bu kabule nazaran tüketici; bilgi sahibi, uygun biçimde müşahedede bulunan, dikkatli ve önlemli olacağından basitçe yönlendirilemez, kandırılamaz. “Ortalama Tüketici” tüketicilerin benzerliklerini ele alır ve farklı olabilecek tüketicilerin ne yaptıklarını ya da düşündüklerini pek fazla yansıtmaz.

Bunun için “tüketiciyi koruma” proaktif olarak; inançlı, adil, sürdürülebilir ve esnek piyasa oluşmasını sağlamada herkes için yardımcı olmalı; çaresiz insanların, tepkisel yaklaşımla yalnızca gördüğü ziyanlarını telafi etmeye değil, ziyan görmelerini mümkün olduğu kadar önlemeye çalışmalıdır. Tüketici müdafaa hareketi ve maddeleri toplumsal adalet anlayışı ile 1960’lar ve 1970’lerde gerçekleşmişti. Bu günlerde bir sefer daha, toplumun zayıf, çaresiz, savunmasız üyelerinin durumunu öne çıkartmaya ve düzelmeye tekrar çalışılmalıdır. Tüketicilerin çekinmeden ve korkmadan seslerini duyurabilmeleri kritik ehemmiyete sahip. Pak, döngüsel ve sürdürülebilir bir yeni ekonomik model arayışı içinde olan dünya için pandemi süreci tahminen de bir kaldıraç misyonu görebilir!