Birinci çağın sonlarına yanlışsız Haliç’in kuzeyinde Sykai/Sycae, İncirlik ismi ile anılan küçük bir iskân alanı bulunmaktadır. Dionysios Byzantios MS. 197 yılından evvel yazdığı “Anaplous Bosporou” isimli yapıtında günümüz Galata bölgesinde kış aylarında balık tutmaya çok elverişli bir yer bulunduğunu bu yerin ağ atma yeri manasına gelen “Bolos” olarak anıldığını nakleder. Bolos’un yakınında Artemis Phosphoros (Işık saçan Artemis) ile Aphrodite Praeia (Uysal Aphrodit) temenoslarının bulunduğunu söyler. Temenos antik devir mimarlığında bir tapınak yahut tapınakların yer aldığı etrafı peribolos denilen bir duvarla çevrili kutsal alanlara verilen isimdir. Anlaşılan Galata’nın birinci çekirdeği bu kutsal alandır.

11 Mayıs 330’da kentin I. Constantin (324-337) tarafından Roma’nın yeni başşehri olarak duyurusu sonrası yapılan idari düzenlemeler sırasında Sykai’de, XIII. Regio yani bölge olarak kentin hudutları içine alınır. Justinianos (527-565) periyodunda Sykai yahut Regio Sycaena ismiyle bilinen bu yerleşme imar edilir, yeni yapılarla zenginleştirilir. Bu nedenle bir devir Justinianopolis ismini alır.

Etimolojik kökeni

Galata isminin etimolojisi konusunda uzun müddettir tartışılan önemli problemler vardır. Bir müddet burada bulunan süthanelerden ötürü Hellence Gala, Galaktos, Süt manasına gelen bir tabirden geldiği üzerinde durulmuş, bir orta İtalyanca merdiven, iskele manasına gelen “Calata” kökünden türediği düşünülmüştür. Sonuçta erken devirlerde bu bölgede Galatialı bir kişinin oturmasından ötürü Galatyalı’nın mahallesi, “tou Galatau” isminin verildiği, daha sonra bu ismin tüm bölgeyi kapsadığı kanaatine varılmıştır. Lakin birtakım kaynaklar ise erken devirlerde buraya Galatyalılar’ın yerleşmiş olduğunu ve Galatau isminin bu nedenle oluştuğunu ileri sürmektedir. Tüm görüşlere karşın, Galata ismi, üzerinde hala uzlaşılmış bir bahis değildir.

‘Kastellion ton Galatou’

668-669 yılları içinde Emevi periyodunda İslâm orduları birinci sefer Konstantinopolis önünde görülür ve iki yıl süren bir kuşatma gerçekleştirir. 673 yılında Muaviye’nin saltanatının sonuna hakikat, yedi yıl süren ikinci bir kuşatma daha gerçekleştirilir. Bu kuşatmalar başkalarından farklı olarak birinci kez denizden gelen ve güçlü bir filoya sahip kuvvetler tarafından yapılmaktadır. Muhtemelen Konstantinopolis’i önemli olarak tehdit eden bu yeni teşebbüs, kentin yeni önlemler alması gereğini ortaya koyar. II. Tiberios (698-705) periyodunda düşman gemilerinin girmemesi için Haliç’in ağzının bir zincirle kapatılması çalışmalarına başlanır. Biri Sarayburnu yakınına, oburu ise Galata yerleşmesinin Tophane’ye yanlışsız olan bir noktasında iki hisar imaline karar verilir. Galata bölgesinde “Kastellion ton Galatou” ismi ile bilinen küçük bir hisar inşa edilir. Geoffroi de Villehardouin, Tor de Galathas ismi ile andığı bu hisarı IV. Haçlı Ordusunun 6-7 Temmuz 1203 günleri nasıl ele geçirdiğini teferruatlı olarak anlatmaktadır.

Cenevizlilerin yerleşimi

XII. yüzyılda kentin içinde (İstanbul) Haliç kıyısında bir imtiyaz bölgesine sahip olan Cenevizliler, 1204’de Haçlı Ordusu’nun kenti ele geçirmesi sonrası imtiyaz bölgelerini Venedikliler’e terk etmek mecburiyetinde kalırlar. 1261’de Latin yenilgisi sırasında 13 Mart 1261 günü Nif’de yapılan antlaşma ile Cenevizlilere kentin içinde tekrar bir imtiyaz bölgesi verilir. Lakin kısa müddet sonra Cenevizlilerin kent içinde karmaşa çıkaracakları duyumu üzerine kentten çıkarılarak karşı kıyıya yerleşmelerine karar verilir. İmparator VIII. Mikhail (1259-1282) periyodunda Galata’daki mevcut sur duvarları yıkılır ve Kastellion ton Galatou içinde küçük bir Bizans garnizonu bulunması kuralı ile Cenevizliler’in Galata’ya yerleşmelerine müsaade verilir.

Yerleşmeyi koruyan bir sur duvarı olmadığı için 23 Temmuz 1296’da yapılan bir Venedik hamlesinde Galata yerleşmesi yakılır ve büyük oranda tahrip edilir. Bu tahribe karşın Bizans yöneticileri Cenevizlilerin imtiyaz alanlarının etrafını bir sur ile kapatmalarına müsaade verilmez. Lakin deniz ile Kastellion ton Galatou ortası boş kalmak koşulu ile bölgelerini korumak için bir hendek kazmalarına müsaade verilir. 1304 Mart’ında imzalanan bir antlaşmaya nazaran mahallelerin etrafına sur yapılmayacaktır. Lakin kısa mühlet sonra 1316 yılında kimi bölgelerin sur ile çevrildiği anlaşılmaktadır. Günümüz Galata Kulesi’nin bulunduğu kısım ise 1349 yılında daha evvel yapılan surlara eklenerek sur kısmen tamamlanmış ve bu ortada bir kule yapılmıştır. Bizans devletinin giderek zayıflamasını fırsat bilen Cenevizliler yerleşmelerinin etrafını çevirdikleri surları vakit içinde güçlendirmişler, Azapkapı’dan-Şişhane-Galata Kulesi-Tophane ortasındaki kısımlarının önüne yer yer on beş metre genişliğinde hendek kazmışlardır.

II. Murad’dan borç isteme fikri

Bizans kaynaklarının Büyük Burç/Megalos Pyrgos, Cenevizlilerin İsa Kulesi /Christea Turris ismi ile andıkları bu kule, her yaşta erkek bayan, çoluk çocuk geceli gündüzlü çalışması ile 1348-1349 tarihinde belli bir yükseklikte inşa edilir. Uzun bir mühlet bu durumda kalan kuleyi daha da yükseltmek için Sultan II. Murad’dan (1421-1443/1444-1451) borç para isterler. Uygun bir yere Sultan Murad’ın ismini yazacakları vaadi, Cenova idaresini rahatsız ettiğinden bu istek gerçekleşmez. Kule’nin bugünkü uzunluğuna yakın bir noktaya yükseltilmesinin 1445-1446 yıllarında Podesta Baldassare Maruffo devrinde olduğu ileri sürülür. Bu teşebbüsün gerçekleşmesi sonrası Cenevizliler’in Maruffo’ya şükranlarının bir tabiri olarak, surlar üzerine bir kitabe koydukları bilinmektedir.

Kentin en kıymetli simgelerinden

Galata Kulesi’nin Osmanlı Periyodu öyküsüne geçmeden evvel bilhassa vurgulamak isterim ki, bu kule ile kıyıda yer alan ve bizim tarihimizde Kurşunlu Mahzen ismi ile anılan (Kastellion ton Galatau) ortasında hiçbir bağlantı yoktur. Vakit içinde Kastellion ton Galatau’un üst kısımları yıkıldığından, günümüze sırf Yeraltı Camii ismiyle anılan kısmı ulaşır. Sıkça belirtildiğinin bilakis günümüz Galata Kulesi 1600 yıllık bir yapı değil, imaline 1349 yılında başlanan ve Cenevizliler’in Ortodoks nüfusa bir şov yaparcasına İsa Kulesi ismini verdikleri bir Katolik anıtıdır. Elbette, çoğumuzun farkında olmadığı bu niteliği onu değersizleştirmez. Galata Kulesi uzun bir periyottur bu kentin simgelerinden biridir, ülkemize yüzyıllar öncesinden miras kalan kültür varlığıdır. Lakin hiç unutmamamız gereken bir şey var, neye malik olduğunun farkında olmayanlar için malik oldukları şeyin bedeli olmaz.

DEVAMI YARIN