Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal, Nutuk’unu vermek için 15 Ekim 1927 Cumartesi saat 10.00’a yanlışsız Kongre’nin toplanacağı Büyük Millet Meclisi’ne gelişinde askerî merasimle karşılanır. Biraz dinlenen Mustafa Kemal, saat tam 10.00’da salona girer. Lacivert bir ekip elbise giyen Mustafa Kemal, her zamanki üzere çok şıktır; alkışlar ortasında kürsüye geldiğinde başıyla yavaşça salondakileri selamlar ve “Efendiler, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın büyük kongresini açıyorum. Fırkamız, geçen ıstırap yılları içinde milletimizin hayatı ve erdemi için gösterdiği yüksek azim ve iradenin mümessili olarak bundan dokuz sene önce meydana çıkmıştı. Bütün Anadolu ve Rumeli’ye şâmil olmak üzere birinci genel kongremiz Sivas‘ta aktedilmişti” diye bir sunuş yapar.

‘Zorunlu bir görev’

Başlangıç niteliğindeki bu sunuş, Nutuk metninde yer almaz. O günkü gazetelerde yayımlanan bu konuşma, daha sonra Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’ne alınır. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, özetle şunları kaydeder: “Bugün açılışıyla övünç duyduğum Büyük Kongremiz, Sivas Kongresi’nden sonra teşkilatımızın ikinci büyük kongresi oluyor. Gelecek için en yanlışsız olan ve memleketin gereksinimlerine en uygun kararlara ulaşmaya çalışacağız. Efendiler, geleceğe ilişkin tedbirler hakkında niyet alışverişinde bulunmadan evvel geçmişe ilişkin olaylar hakkında bildirimlerde bulunmak ve yıllardan beri devam eden çalışmalarımızın ve uygulamalarımızın milletimize hesabını vermek vazifem olduğu inancındayım. Olaylarla dolu olan dokuz yıllık bir devrenin tarihine değinecek bildirilerim ve açıklamalarım uzun sürecektir. Lakin yerine getirilmesi mecburî bir misyon olduğuna nazaran beni beğenilen göreceğinizi ümit ederim.”

Ve Nutuk başlıyor

Mustafa Kemal Paşa’nın elinde, cebinden çıkardığı küçük kırmızı kaplı bir defter vardır; defteri önüne koyar ve “1919 yılı Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıktım. Genel durum ve görünüş…” diyerek, Nutuk’unu okumaya başlar.

ABD elçisi anlatıyor

Kongre’nin açılışında hazır bulunan ABD’nin Türkiye Cumhuriyeti nezdindeki birinci büyükelçisi Josepp C. Grew, müşahedelerini şöyle lisana getirir: “Bu toplantıya ilişkin uzun müddetten beri haberler yayınlanıyordu. Zira Cumhurbaşkanı, Türkiye’nin 1919’dan sonraki tarihini anlatan 1200 sayfalık bir Nutuk verecek, bu Nutuk’ta dramatik açıklamalar yapılacak ve Türkiye Cumhuriyeti’nin muvaffakiyetleri geniş biçimde anlatılacak… Saat tam 10.00’da alkış tufanı içerisinde Gazi, apansızın salona girdi, kürsüdeki yerini aldı ve oturumu açtı. Kısa bir açış konuşmasından sonra kürsüden inerek milletvekilleri ortasında bir yere oturdu ve bu sırada İsmet Paşa kürsüye gelerek, galiba isim çekme yolu ile Başkanlık Divanı üyelerini seçtirdi. Sonra Mustafa Kemal, İsmet Paşa’nın oturduğu kürsünün altında bulunan öbür bir kürsüye gelerek Nutuk’unu okumaya başladı. Başlangıçta sesi zayıf çıkıyordu, ancak gitgide güçlendi. İnce lakin çok müzikal bir sesi var, iyi okuyor. Vesikalara sıra geldiğinde bunları, Millet Meclisi Başkanlık Divanı Kâtibi Ruşen Eşref Bey’e (Ünaydın) verip okutuyordu. Sık sık alkışlar yükselmekteydi…”

‘Gençliğe Hitabe’ kısmını okurken gözünden yaş akar

Nutuk, basında ve kamuoyunda geniş ilgi görür. Gazeteler, günü gününe özetler verir. Yurdun her yerinden vatandaşlardan Atatürk’e gönderilen bağlılık ve onay ileten telgraf ve mektuplar, Ankara’da Hâkimiyeti Ulusala gazetesinde yayımlanır. Atatürk, Nutuk’unu “Bugün ulaştığımız sonuç, yüzyıllardan beri çekilen ulusal yıkımların yarattığı uyanıklığın ve bu sevgili yurdun her köşesini sulayan kanların karşılığıdır. Bu sonucu, Türk gençliğine kutsal bir armağan olarak bırakıyorum” diyerek başladığı ve bir nevi siyasi vasiyetnamesi niteliğindeki, “Gençliğe Hitabı” ile bitirir.

Kongreyi izleyenlerden Mehmet Asım (Us) ve Yusuf Akçura’nın o günlerde yayınlanan yazılarına nazaran, Atatürk, Gençliğe Hitab’ını okurken, kürsüde heyecanına hâkim olamaz, eli titrer ve gözlerinden yaşlar akar.

Prof. Afet İnan, Atatürk’ün bu kısmı yakın etrafına okuduğu akşam da iki damla gözyaşını etrafındakilerden gizleyemediğini söyler. Prof. İnan, o ortamı şöyle anlatır: “O, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği üzerinde duruyordu: ‘Tarihi yaşadığımız üzere yazdık, ama geleceği Cumhuriyet’e inananlara, onu koruyanlara ve yaşatacak olanlara emanet etmek gerekiyordu’ diyordu.”

15 Ekim 1927 tarihli Hakimiyeti Ulusala gazetesi (küçük foto) Mustafa Kemal Atatürk’ün saat 10.00’da Cumhuriyet Halk Fırkası’nın kongresinin açılışını yapacağını duyuruyor.

Birçok lisana çevrilerek basıldı

Türkiye’de, Mustafa Kemal Atatürk’ün tarihi yaşadığı üzere yazdığı “Büyük Nutuk”un İngilizce, Almanca, Fransızca baskıları dâhil olmak üzere çok sayıda baskıları yapıldı. Yurt dışında ise Almanca, Fransızca, İngilizce, Rusça ve İtalyancaya çevrildi. Atatürk ve Nutuk üzerine araştırmalarıyla tanınan Sami N. Özerdim’in “Nutuk’un Çeşitli Baskıları ve Düşündürdükleri” ismini taşıyan yazısına nazaran Nutuk, yurt dışında birinci defa 1928 yılında Almanya’da “Die Neue Türkei” (Yeni Türkiye) ismiyle basıldı. Almanca çevirisinin önsözünde şöyle denilir: “Dört yüz yıllık Türk tarihindeki büyük bir olayın hesabı verilmekte ve kurtarıcının halkını gaflet ve çöküntüden, özgürlük ve güce ulaştırmak yolunda onun yazgısını eline almaya zarurî hissettiği günden itibaren yaptıkları anlatılmaktadır.”

Türk ihtilalinin yolu

Nutuk’un 1929 yılında Rusya’da basılan çevirisi, “Put Novoy Turtsii: Yeni Türkiye’nin Rolü” ismini taşır. Rusça çevirisinin ön kelamında ise şu görüşlere yer verilir: “Bu eser, Türkiye’nin bu vakit kadar öğrenilmemiş ulusal kurtuluş gayreti tarihine ilişkin pek çok enteresan bilgi ihtiva etmektedir. Emperyalist devletlerin Türkiye’ye karşı güttükleri politikayı aydınlatan bilgilerle özellikle bugüne kadar az bilinen; Türkiye’nin Lozan’da yaptığı diplomatik uğraşa ilişkin evraklar büyük paha taşımaktadır. Yapıtın bu kısmı son derece kıymetlidir… Çok büyük askerî bir sima ve stratej olan Mustafa Kemal’in açıkladığı bu bilgiler, Türk Devrimi’nin gelişme yolunu tanımak ve anlamak için özel bir tartı taşırlar. TGericilikle uğraş ve bütün İslam ülkeleri için kıymetli olan, halifeliğin kaldırılması üzere temelli ıslahatlara dair çok enteresan bilgiler verilmektedir.”

‘Tarihin en kıymetli belgelerinden’

Tarihçiler, Nutuk’u, “Cumhuriyet tarihinin en kıymetli siyasi belgesi” olarak nitelendirir.

Şevket Süreyya Aydemir: Nutuk ne tarih, ne hatıradır. Büyük Nutuk, en gerçek manasıyla tarihi pahada siyasi bir vesikadır.

Sabahattin Selek: Atatürk, Nutuk’u bitirirken söylediği üzere sahiden millete hesap vermiştir. Ancak bu, o denli bir hesap veriştir ki, bir ihtilalci idrakiyle başından sonuna kadar, karşı kuvvetler ve fikirleri yıkmaya, mahkûm etmeye dayanır. Bir benzetme yapmak gerekirse 15-20 Ekim 1927 günlerinde; Atatürk savcı, Nutuk iddianame, Kongre heyet, memleket ve dünya kamuoyu da dinleyicidir.

Dilbilimci Emin Özdemir de, “Nutuk’un Anlatım Örüntüsü’’ başlıklı yazısında, Nutuk’un düşündürme ve duygulandırma niteliklerine şöyle dikkati çekiyor: ‘’Nutuk’un anlatım örüntüsünde bu iki başat niteliği, düşündürme ve duygulandırma niteliğini açıkça görebiliriz. Böylelikle Bağımsızlık Savaşımızın içinden gelen, bu savaşın ağır yükünü taşımış olanlarla, bu savaşa katılmamış olanları Nutuk’unun coşkulu havası içinde birleştirir.”

YARIN: NUTUK’TAN…