Meltem Günay – Dünyanın en saygın üniversitelerinden biri olan Yale Üniversitesi Mikrobiyal Hastalıklar Epidemiology Kısım Başkanlığı misyonunu muvaffakiyetle sürdüren bilim bayanı Prof. Dr. Serap Aksoy, ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ne seçilen isimler ortasında yerini aldı. Afrika’da ölümcül uyku hastalığına neden olan çeçe sineğinin gen haritasını çıkararak büyük bir muvaffakiyete imza atan Prof. Dr. Aksoy, sinek ve böceklerden canlılara yayılan ölümcül hastalıklar konusunda yeni biyolojik metot geliştirmesi konusunda çalışmalarını sürdürüyor. ABD Sıhhat Bakanlığı’nın ve Dünya Sıhhat Teşkilatı’nın (WHO) birçok projesinde vazife alarak dünya sıhhat siyasetlerinin belirlenmesinde de faal olan Prof. Dr. Serap Aksoy çalışmalarını Milliyet’e anlattı.

Bir milyon can aldı

Prof. Dr. Aksoy, İstanbul’da Robert Kolej’den mezun olduktan sonra ABD’de Vassar College’i bitirdi, Kolombiya Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde doktora eğitimini tamamladı. Hala Yale Üniversitesi Halk Sıhhati Okulu’nda rektör biyolojisi ve epidemiyoloji alanında araştırmalarını sürdüren Prof. Dr. Aksoy, çalışmalarını şöyle anlattı: “Sinek ve böceklerden canlılara yayılan ölümcül hastalıklar konusunda yeni biyolojik metotlar geliştiriyoruz. Laboratuvarımızda birçok disiplini entegre eden metotlar kullanarak mikroplar ile bunları insanlara taşıyan vektör olarak isimlendirdiğimiz böcekler ortasındaki moleküler ilgileri tespit etmeye çalışıyoruz. Bu çalışmalarımızı insanlarda ve hayvanlarda ölümcül hastalıklara sebep olan Afrika trypanosome parazitleri ile çeçe sineği vektörü üzerinde yapıyoruz. Çeçe sineğinin sebep olduğu uyku hastalığı Afrika’nın bilhassa kırsal kısımlarında yüz binlerce insanın ve hayvanın vefatına sebep oluyor. Epidemik boyutlara çıkan uyku hastalığının 1970 yılından itibaren bir milyon insanı öldürdüğünü biliyoruz, hastalık kırsal kısımlarda görüldüğü için sayının daha da yüksek olabileceği düşünülüyor. Hastalığın insanlarda yayılmasını önlemek için yapılan aşı çalışmaları parazitin kendini çok sık değiştirmesinden ötürü başarısız oldu. En etken denetim metodu, hastalığı taşıyan çeçe sinek popülasyonunun azaltılması. Lakin bu metotların kimyasal kullanım yüklü olması ve münasebetiyle hem ekolojik istikrarın bozulmasına yol açması hem de kıymetli olmaları az gelişmiş ve gelişmekte olan toplumlar için büyük bir dezavantaj oluşturmakta.”

Sineklerin gen haritasını çıkardı

Prof. Dr. Serap Aksoy, 2004 yılında WHO öncülüğünde sineklerin patojen taşımasının engellenmesi üzere formüllerin temel taşı olan vektörün gen haritasını çıkarmaya başladı. 2014’de bir çeçe tipi için geliştirilen harita 2019’da beş başka çeşidi içeren haritaya dönüştü ve böylelikle moleküler çalışmalar için gerekli yolun açılmasına öncülük etti. Çeçe sineğinin parazit taşımasını engellemek için çalışmalar yaptıklarını söyleyen Prof. Dr. Serap Aksoy, “Genetiği değiştirilmiş yararlı bakterileri bu sineklere yerleştirdiğimizde onların bu hastalığı taşıyamaz hale geldiklerini gördük. Bu metodun sineklerin genlerinin oynandığı transgenik sinek metoduna alternatif olarak kullanılması araştırılmaktadır. Hedef, sinekleri tabiattan imha etmek yerine parazitleri taşıyamaz bir hale getirilip, insan ve hayvanlara bir tehlike yaratmamasını sağlamak” diye konuştu.

Bilim dünyasında bayanlar yükseliyor

ABD Bilim Akademisi’ne bu yıl 59 bayan bilim insanı seçildi ve bir rekora da imza atıldı. O bayanlardan biri olan Prof. Dr. Serap Aksoy, “Kadın bilim insanları biraz olsun hak ettikleri noktalara geliyor bence. Onların muvaffakiyetlerinin ABD Bilim Akademisi tarafından tanınmasının hoş bir başlangıç olduğunu düşünüyorum ve onların ortasında yer almaktan da çok gurur duyuyorum. Tıpkı vakitte Türk meslektaşlarımla ortak projeler geliştirmekten ve Türk öğrencilere laboratuvarımda, çalışmalarımda yer vermekten gurur duyuyorum” dedi.

Türkiye’ye de yarar sağlayacak

Bill ve Melinda Gates Bilim Vakfı’nın ‘Grand Challenge Projesi’ne katılma daveti aldığını söyleyen Prof. Dr. Serap Aksoy, “Bu proje kapsamında parazitin yayılmasını sineğin ısırdığı noktada engellemek için aşı geliştirme konusunda başarılı sonuçlar elde ettik” dedi. Aksoy, geliştirdikleri biyolojik kökenli metotların öteki cins vektörlerde de uygulanması için çalışmalarını sürdürdüklerini kaydederken, “Geçtiğimiz yıllarda sivrisineklerin taşıdığı ZIKA virüsünün dünyaya yayılarak binlerce bebekte kalıcı hasara yol açtığını gördük. Bu virüsleri taşıyan vektör tiplerinin ülkemizde de görülüyor olması, halk sıhhati açısından tehlike yaratıyor. Ayrıyeten yakın geçmişte kenelerin yaydığı virüsler ülkemizde de ölümcül hastalıklara yol açmıştı. Tatarcık sinekleri Güneydoğu Anadolu’da halk ortasında şark çıbanı olarak bilinen hastalığa sebep olan paraziti yaymakta. Artık geliştirdiğimiz biyolojik kökenli metotlar, başka cins vektörlerde de uygulanmak icin deneniyor” dedi.