Atatürk’ün kütüphanesi, Çankaya’da eski köşkteydi. Bir kısmı camlı, bir kısmı da kapalı dolaplarla kaplıydı. Her bahiste lakin en çok tarihi kitabı bulunurdu.

Çalışmaya başladığımın ikinci yılıydı, tahminen 1929 üzere, Fransızca kitaplara merak salmıştı. Fransa’dan getirilen bu kitapların birçok tarihle ilgiliydi. Bu kitaplar öylesine çok geliyordu ki kütüphanede yer kalmamaya başlamıştı. Bir gün içeri girdi ve kitaplara yer bulmam için yaptığım boğuşmayı görünce, “Nuri, oğlum, ne bu telaş, kitapların içinde kaybolmuşsun” deyince ben de “Paşam koyacak yer güç buluyorum. Sanki ek bir kitaplık yapılması mümkün olur mu?” deyince şöyle bir durdu, sonra “Sen artık kahvemi söyle de bir düşünelim” dedi. Kahvesini söyledim, kitabını okumaya başladı, kahvesini içti, okudu, okudu.

Ek kütüphane

Akşama yanlışsız “Nuri, oğlum, yanlışsız düşündün, şu bitişik kule odasına ek kütüphane yapalım, sen de rahat çalış” deyince, sevinçten adeta uçacaktım. “Ama burası üzere içimi sıkıcı koyu renklerde olmasın, açık, zevkli ve geniş çalışma alanlı olsun, rahatça kitabımı hatta haritalarımı açabileyim. Çabucak talimatımı ilet başlasınlar, sen de her gün başlarında ol, yanlış bir şey yapmasınlar” diye talimatını verdi.

Kütüphaneden koşarcasına çıktım, sofra şefimiz İbrahim’e birinci muştuyu verdim. O da çok şad oldu. Hemen  çalışmalar başladı. Mimarlar çizimleri yaptılar, ben de Ceddimin istediği özellikleri not ettirdim. Sonunda hoş bir dekorasyon planını kendisine sundular. Koyu renk istemediği için ahşaplar meşe ağacından siyah ve beyaz boyamalı kaplamalı olarak tensip olmuştu. Atatürk renkleri de kendi seçmişti. Ferah olmasını istedi. Ayrıyeten kimi vakitler harita üzerinde çalışmalar da yaptığı için bir de masa yaptırmıştı.

Bu yeni kütüphane ve çalışma ortamı Paşamı ve beni de rahatlatmıştı. Bu yeni kısma yeni kitaplarımızı taşımıştık. Eskileri, eski kütüphanede bıraktık.

Armağan kitaplar

Bilahare yeni Pembe Köşk yapılırken Atatürk yeniden kütüphanemiz ve çalışma yeri için mimarlara talimatlar vererek çok üzerinde durmuştu. Zira vaktinin birçok kütüphanede çalışmakla geçerdi. Bu sebeple benim de ısrarım ile yeni Pembe Köşk’ün kütüphanesi hoş ve kullanışlı oldu. Tavana kadar raflar, dolaplar ve yan kısımda kalın kadife perdeyle ayrılan farklı bir çalışma kısmı yapılmıştı.

Bu son durumdan sonra kütüphanemiz çok rahatladı. Kitapları rahatlıkla yerleştirdim. Kasvetimiz şimdilik bitmişti. O kadar çok kitap ısmarlar, o kadar çok armağan kitap gelirdi ki…

Çocuklukta başladı

Atatürk’ün kitap okuma zevki ve kitap tutkusunun ta çocukluk yıllarında başladığını herkes bilmektedir. Atatürk’ün yalnız tarih, askeri ve bilimle ilgili kitapları değil, gençliğinden itibaren vakit zaman roman okumaya da çok meraklı olduğunu biliyoruz. Özellikle Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu ile Aka Gündüz’ün Dikmen Kızı romanlarını çok severek okuduğunu şahsen kendisinden duymuştum. Hatta bana da bunları okuyup okumadığımı sormuştu; okuduğumu söyleyince de kendisinden bir aferin almıştım.

Okuduğu kitaplar ortasında tarih kitapları çoğunluğu teşkil etmişti. Türk ve İslam tarihi üzerinde çok durmuş ve ayrıntılı çalışmalar yapmıştı. Bunun yanında hukuk, iktisat, sosyoloji kısmında da çok kitap okumuştur. Bu çalışmaları yaparken masasında  lügatlarını bulundururdu. Not almayı da çok severdi. Renkli ve kurşun kalemlerini hazırlar ve çalışma masasının üzerinde, lügatlarının, masa saatinin, sigara kutusu ve kül tablasının yanında muntazam daima bulundururdum.

Her yerde çalışırdı

Atatürk’ün çalışma ve okuma yeri yalnız kütüphanesi ve çalışma odası değildi, o meşhur akşam sofraları da adeta bir çalışma yerimizdi. O meşhur dönerli kara tahtamız, lügatlar, ansiklopediler, mecmua ve broşürler, o günlerde okuduğu kitaplar yemek salonunda ayırdığım bir kısımda dururdu. Gerekli olduğu vakit da gözü ile işaretini verir, ben de istediği şeyi önüne koyuverirdim. Esasen bu sebeple her yemeğinde, sofrasında, seyahatlerinde, toplantılarında vs. beni yanından hiç eksik etmezdi.

Masa ve çalışma nizamına çok dikkat ederdi, çok titizdi, ben de birebir titizlikte olduğum için Allah’a çok şükür hiç aksatmadan, hiç onu kızdırmadan ölene kadar hizmetim aksaksız olarak sürdü. Bu çalışmalarımız bahsettiğim üzere akşamları sofrada da sürerdi. Kitaplar, kâğıtlar, kara tahta, not defterleri, kalemler sofranın değişmez aksesuarlarıydı. Sonuç itibariyle Atatürk kitap sevgisiyle dolu dolu yaşadı ve öldü.

‘Kalın bir kitabı bir gecede bitirirdi’

Atatürk kitap okurken altını kesinlikle kırmızı kalemle çizerek değerli konuları belirtirdi. Daha az kıymeti olan yerleri ise ya mavi ya da kurşun kalemle çizerdi lakin harikulade bir süratli okuma tekniğine sahipti. Olağan kalınlıkta bir kitabı oburu iki günde okur bitirirse o bir gecede bitiriverirdi.

Kütüphanedeki kitapların bakımına çok itina gösterirdim. Okuyup, yarım bırakıp, sonraki gün okuyacağı kitabın yarım kalan sayfasını kıvırmazdı. Bıraktığı yerden ben işaretlerdim yahut diğeri da okurken, kibarca sayfalarını kıvırmamaları için ikaz ederdim. Sayfa kıvırmaya çok kızardı.

Son okuduğu kitabı, son bıraktığı yerden daima saklar ve her an hazır beklerdim. Nerede, ne vakit kitabını isteyeceği belirli olmazdı. Yalnız kütüphanede değil, yemekte, trende, otomobilde, deniz kenarında, odasında uyumadan evvel her vakit müsait olduğunda devamlı okur, okurdu. Olağan ben de her vakit hazır ve nazır yanında… O zamanki arkadaşlarımla, onu kaybettikten sonraki şimdiki dostlarım daima sorarlardı “Yahu Nuri Beyefendi, ne gerilimli ne kaygılı bir iş, yorulmuyor muydun?” Yorulmak, gerilim ne demekti. Ata’nın yanında gerilim mi olurdu; yorulmaksa lügatimizde hiç yoktu. O bize daima moral, güç verirdi. Kızdığı, sonlandığı vakitlerde dahi ona daima sevgiyle bakardık. Çünkü ona her şey çok fakat pek çok yakışırdı.

İki gün iki gece devamlı okudu

Atatürk okumayı o kadar çok severdi ki, kültür sahibi olmak onun için çok kıymetliydi. Kütüphanemiz çok güçlü bir kitap kaynağına sahipti.

Hatta hiç unutmam bir sabah Genel Sekreter Hasan İstek Beyefendi bir seyahatten Ankara’ya dönmüşler ve sabah sabah hakikat köşke gelmişlerdi. Birinci evvel bana rastlamıştı, birinci işi Atatürk’ü sormak olmuştu. “Nuri Atatürk nerde, nasıllar?” Ben de “İki gün iki gecedir devamlı okuyor, çabucak hemen pek de bir şey yemedi, yalnız bir banyo yaptı ve de koltuğunda birkaç dakika kestirdi o kadar” dedim. “Git bir bak, müsaitse odasına girmek istiyorum” deyince çabucak odasına çıktım. Kapısını vurdum, “Gir” komutuyla yanına girdim, üzerinde beyaz keten gecelik elbisesiyle bağdaş kurmuş vaziyette kitabını okuyordu. “Ne var?” diye sorunca “Hasan İstek Beyefendi yanınıza gelmek istiyorlar, sizi merak etmiş” deyince “Allah Allah, kitap okumak da mı yok? Ne varmış merak edecek, çağırın gelsin tabii” deyince çabucak gidip Hasan İstek Bey’e haber verdim ve o da yanına odasına gitti.

Gözleri kızarırdı

Biraz sonra beni tekrar çağırdı, çok kitap okuduğu vakit gözleri kızarır ve de yaşarırdı. Onun da dermanını bulmuştuk. İnce ince tülbentler hazırlar ve gözleri yaşarınca verirdim, o da o tülbentle gözlerini siler, kurutur ve rahatlardı. Tekrar gözlerinin kızarıp yaşlandığını gören Hasan İstek Bey’in telaşlandığını görünce beni çağırtmış, girer girmez “Nuri, nerde benim tülbentlerim” der demez tertemiz bezler içerisinde sakladığım tülbent modüllerini tek tek ayırıp çabucak götürüp kendisine verdim ve “Gördün mü? Nuri adeta bir hemşire üzere devayı çabucak buluverdi. Bu türlü iyi oluyor” demesi üzerine Hikmet Beyefendi “Paşam iyi beğenilen da kendinizi bu kadar yormasanız iyi olmaz mı?” karşılığına elindeki kitabı göstererek “Öyle enteresan ki bitirmeden galiba bırakamayacağım” demişti.

Beş bin kitap…

Atatürk, okuduğu kitapların birçoklarını yurt dışındaki yayıncı firmalardan ve kitapçılardan getirmişti. Aldığı armağanlar ortasında kaç bedellileri gelmesine karşın, kitap, hele hele çok sevdiği yahut okumadığı bir kitap geldiği vakit çok mutlu olur ve getirenlere bilhassa iltifat ederdi.

Hatta hatırladığım kadar 1932 yahut 1933 yılının yılbaşı gecesi, Ulusal Eğitim Bakanı o sıra yeni basılan üç ya da dört kitabı Atatürk’e yılbaşı ikramı olarak getirmişti. Çok mütehassıs olmuş ve Bakan’a teşekkür edip “Keşke öbürleri de bu türlü armağanlar getirseler” diyerek, öteki bakanlarına da imada bulunmuştu. Sonra da beni çağırtarak “Nuri oğlum bunları al kütüphaneye götür lakin masamda dursun okuyacağım” diye de buyruğunu vermişti. Varsayımı beş bin kadar kitaptan büyük bir çoğunluğunu kesin okumuştur.

‘Kültür savaşımız okumakla olur’

Her İstanbul seyahatine hatta kimi öteki seyahatlere de giderken, yanımıza kesinlikle kitaplarını aldırırdı lakin İstanbul’a gidiş oburdu. İstanbul’a her gidişte çok fazla kitap alırdık. Artık bu ortada çok değerli bir özelliğini de anlatmak istiyorum.

Birinci İstanbul seyahatine giderken istediği kitaplar o kadar fazlaydı ki, karton kutular buldurup kütüphaneye getirtmiştim, tam içine kitapları doldurmak üzereyken Atatürk kütüphaneye geldi ve ne yaptığımı sordu, “İstediğiniz kitaplar için karton kutular aldırdım, onların içine koydurup özel trene naklettireceğim” deyince “Dur biraz bekle” dedi. Kitap adedine şöyle bir baktıktan sonra kütüphaneden çıktı, odasına gitti. Biraz sonra, bir baktım iki tane cephane sandığını, muhafız alayı erleri getirip kütüphaneye koyuverdiler ve gittiler. Ne olduğunu anlamadan, bakıp dururken Atatürk içeri geldi, benim şaşkın şaşkın baktığımı görünce, “Ne o Nuri oğlum, şaşırdın değil mi? Şaşırma şaşırma, savaşta bunlarla cephane taşıdık, sen o vakitler çocuktun, bilemezsin, bu sandıklar benim için çok değerlidir. Artık o savaş bitti, yeni bir savaşımız başlıyor. O da kültür ve sanat savaşımızdır ve okumakla, kitapla olur; işte artık cephane taşıdığımız o sandıklara kitaplarımı koy, bu sandıklarla taşınsın, cephanenin yerini artık kitaplar alsın” dedi.

Nasıl şaşırmazdım. Bu ne biçim bir kitap sevgisi, ne ulvi bir fikirdi. O aslında hiçbirimizin, hiç kimsenin aklına, hayaline dahi gelemeyecek fikirleri üreten bir dahiydi.

Neyse, gelen cephane sandıklarını güzelce bir temizledim, içlerine kâğıt koyup, üzerlerine de kitapları ihtimamla yerleştirdim. Tam işimi bitirmek üzereyken Atatürk yanında, yanlış hatırlamıyorsam Agop Dilaçar Bey’le kütüphaneye geldiler. Ona da izah edince, o da hayran hayran dinledi ve sonunda beraberce son sandığında kitaplarını seçerek koyduk, iki sandığı da güzelce bir kapattıktan sonra derhal muhafız alayından erler çağırttık ve sandıkları hakikat Ankara Garı’na trenimize konmak üzere yolladık.

YARIN: Savarona Yatı’ndaki son günleri