Büyük Lider Mustafa Kemal Atatürk, yeni devletin idare biçiminin cumhuriyet olmasına yönelik hazırlıkları, Lozan Barış Antlaşması görüşmeleri sona yaklaşırken başlatır. Aslında; birinci toplantısını 23 Nisan 1920’de yapan TBMM’nin kabul ettiği 1921 Anayasası’nda yer alan “Egemenlik kayıtsız kuralsız milletindir” denilen birinci unsuru, açıkça belirtilmese de “cumhuriyet” rejiminin habercisidir.

Yeni rejimin birinci evrakı

21/22 Haziran 1919 gecesi hazırlanan ve tarihe “Amasya Tamimi/Genelgesi” olarak geçecek olan Amasya Kararları da, öngördüğü “Milletin bağımsızlığını, yeniden milletin azim ve kararı kurtaracaktır. Yurtta en emniyetli yer olan Sivas’ta, ulusal bir kongre toplanmalıdır” prensipleri bakımından, “Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcı ile Meclis’in açılması ve ötesinde Cumhuriyet’in ilanıyla ortaya çıkan yeni devletin doğuşunun birinci belgelerinden” sayılır.

Erzurum’da not düştü

Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Kongresi toplanmadan evvel de, 7-8 Temmuz gecesi Mazhar Müfit Bey’e defterine not etmesini de isteyerek, gerçekleştireceği hedefi kesin bir lisanla ve kimseye söylenmemesi ricasıyla şöyle özetler: “Zaferden sonra hükümet biçimi cumhuriyet olacaktır… Padişah ve hanedan hakkında vakti gelince icap eden muamele yapılacaktır; tesettür kalkacaktır, fes kalkacak; uygar milletler üzere şapka giyilecektir. Latin harfleri kabul edilecektir.”

‘Anadolu Cumhuriyeti’

Mustafa Kemal’in Ulusal Mücadele’yi örgütleyişi karşısında Batılılar da, bunun bir cumhuriyet ile sonuçlanacağını sezerler ve bunu gizlemezler. İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral De Robeck, Sivas Kongresinin şimdi sonrasında, Dışişleri Bakanı Curzon’a 17 Eylül 1919’da gönderdiği raporunda, bu Kongrenin bir “Cumhuriyet girişimi” olduğunu bildirir. 22 Eylül 1919 tarihli The Times gazetesi de Kongreden, “Sivas’taki Anadolu Cumhuriyeti” diye kelam eder.

Yaşasın Cumhuriyet!

13 Ekim 1923’te Ankara’nın başşehir olması kabul edilir. Tenkitlerin ağırlaşması üzerine Mustafa Kemal başkanlığında 25 Ekim’de toplanan Bakanlar Heyeti, istifa etmeyi ve yeni hükümette hiçbir misyon almamayı benimser. Bakanların istifaları, 27 Ekim’de Meclis’te okunur. Lakin Meclis, yeni bakanlar şurası için oluşturulan listeler üzerinde muahede sağlayamamaktadır. Uzun vakittir “cumhuriyet” fikrini içinde barındıran Mustafa Kemal, bu siyasi buhran üzerine, kanısını uygulamaya karar verir. Yakın çalışma arkadaşlarını, 28 Ekim’de Çankaya’da akşam yemeğine çağıran Mustafa Kemal, onlara aydınlık geleceğin muştusunu verir:

“Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz.” Mustafa Kemal ve yemekten sonra kalmasını istediği İsmet (İnönü) Paşa, Cumhuriyet’in ilanına ait anayasa değişikliği üzerinde çalışırlar. Halk Fırkası, 29 Ekim’de yaptığı toplantıda, Mustafa Kemal’i hükümet buhranını çözmekle görevlendirir. Mustafa Kemal de Cumhuriyet’in ilanına yönelik anayasa değişikliği önergesini açıklar. Halk Fırkası Meclis Grubu’nda ve sonra TBMM Genel Kurulu’nda, Anayasa’nın 1’inci, 2’nci, 10’uncu, 11’inci ve 12’nci unsurlarının değiştirilmesinin kabul edilmesiyle “Cumhuriyet” resmen ilan edilir. “Yaşasan Cumhuriyet” nidaları, TBMM Genel Kurulu’nun duvarlarında yankılanır.

Notlar tasarıya dönüşüyor

Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasının akabinde Mustafa Kemal, artık, yeni devlete “Cumhuriyet” isminin verilmesi için uygun vakti bekliyor ve çalışmalarını zımnî bir biçimde yürütüyordu. Bu husustaki bilgiyi, Cumhurbaşkanı Atatürk’ün son Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak, anılarında lisana getirir. Soyak’ın anılarına nazaran; Lozan Barış Antlaşması’nın imza evresine geldiği günlerde, Atatürk, bir bağ meskeni olan Çankaya Köşkü’nü genişletme çalışmaları sırasında, Kâtip Hasan İstek Soyak’ı yanına çağırtır. Yeleğinin cebinden çıkardığı birkaç küçük kâğıdı ona verir, yazdıklarını paka çekmesini ister. Soyak, notları okumaya başladığında büyük bir heyecana kapılır. Zira daha birinci satırda,  1921 Anayasası’nın birinci unsurunda değişiklik öngörülmektedir; notta, “Türkiye Devletinin hükümet formu cumhuriyettir” yazılıdır ve akabinde öteki hususlara geçilmektedir.

Soyak’tan paka çekilen kâğıdı alan Mustafa Kemal, küçük not sayfalarını yırtar. Bir gün üzerinde çalışıp, kanun tasarısı haline getirdiği metni, Soyak aracılığıyla Adalet Bakanı Mehmed Seyyit Bey’e gönderir. Metnin “Halk egemenliği ve cumhuriyet kavramları ile hukuk kuralları” bakımından değerlendirmesini, görüşünü bir gün sonra bildirmesini isteyen Mustafa Kemal, hususun üçü ortasında kalmasını da belirtir.

Yabancı gazeteye verdiği demeç

Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla sıra Cumhuriyet’in ilanına gelmiştir. Uygun vaktin geldiğine karar veren Mustafa Kemal, 22 Eylül 1923’te Neue Freie Presse muhabirine verdiği demeçte, artık açıkça “Cumhuriyet” kelamını kullanır. Mustafa Kemal, Viyana’da yayımlanan “Neue Freie Presse” isimli Avusturya gazetesinin muhabiri Josef Hans Lazar’a, “…Yeni Türkiye Anayasasının birinci hususlarını size tekrar edeceğim: Egemenlik kayıtsız kuralsız milletindir. Yürütme kudreti, yasama yetkisi milletin yegâne gerçek mümessili olan Meclis’te belirmiş ve toplanmıştır. Bu iki kelimeyi bir sözde özetlemek mümkündür: Cumhuriyet!”