Türkiye, 40 yıl evvel bugün sabahın erken saatlerinde radyodan okunan bir bildiri ile farklı bir güne başladı. Bildiride, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin buyruk komuta zinciri içinde idareye el koyduğu duyuruluyordu. Asker ve tanklar sokaktaydı. Siyasi partiler kapatıldı, Meclis feshedildi. Türkiye’nin siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel hayatında derin izler bırakacak sert bir müdahale ile asker idaresi silah gücüyle eline aldı.

Aslında askeri darbe, o devrin koşulları içinde bir manada göz nazaran göre gelmişti. 12 Eylül darbesinin tohumları, 1970’lerin son yıllarında serpilmeye başlanmıştı. Darbe öncesinde değerli gelişmelerden biri, 1977’de yaşandı. Devrin Başbakanı Süleyman Demirel, Genelkurmay Lideri Semih Sancar ve Ulusal Savunma Bakanı Sadettin Bilgiç’i İstanbul’a çağırdı.

Ortadan sıyrıldı

Toplantının gündemi, Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na atamada yaşanan meseleydi. Kara Kuvvetleri Kumandanı Namık Kemal Ersun, hükümete karşı açık tutumundan ötürü emekliye sevk edilmişti. Bu misyona atanabilme özelliklerine sahip üç orgeneral vardı: Birinci Ordu Kumandanı Orgeneral Adnan Ersöz, İkinci Ordu Kumandanı Orgeneral Şükrü Olcay ve Üçüncü Ordu Kumandanı Ali Fethi Esener. Kara Kuvvetleri’ne, atama teamüllerine ve kıdem sırasına nazaran Birinci Ordu Komutanı’nın atanması gerekiyordu. Fakat Demirel, kendisine yakın olan Orgeneral Esener’i istiyordu. Devrin Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk, Esener’in atanmasına ait kararnameyi imzalamadı. Düğüm, 3 orgeneralin de emekliye sevk edilmesiyle aşıldı. Kara Kuvvetleri’nin hiyerarşisi içinde son sıralarda yer alan Ege Ordusu Kumandanı Kenan Cihan, önündeki üç orgeneral emekli olunca birden kendini Kara Kuvvetleri Komutanlığı koltuğunda buldu. Böylelikle Evren’in Genelkurmay Lideri olmasının da yolu açılmıştı.

Suikastlar durmadı

1970’li yılların sonlarına yanlışsız Türkiye, sokakta huzurun kalmadığı bir kaos içine sürükleniyordu. Iktisat bozuktu ve temel gereksinim unsurları için uzun kuyruklar oluşuyordu. Silah ve sigara başta olmak üzere her türlü kaçakçılık artmıştı. 1970’li yılların ikinci yarısı, Cumhuriyet tarihinin ülke genelinde huzursuzluğun ve terörün doruk noktaya çıktığı kabus yıllarıydı. Sağ ve sol kümeler, silahlı hareketlere yönelmişti. Sokak çatışmaları 1974’ten itibaren katlanarak tırmanışa geçti. Şiddet, 1977 ile 1980 ortasında doruk noktasına çıktı. Bu devirde, 5 binden fazla kişi terör sonucu hayatını kaybetti. 1 Mayıs 1977 kutlamalarında Taksim’de yaşanan katliamda 34 kişi öldü. 1978’de Kahramanmaraş’ta Alevi vatandaşlara yönelik ataklarda 105 kişi hayatını yitirdi. Bir hafta süren Maraş hadiseleri, Çorum’a sıçradı. Çorum’da da 26 kişi öldürüldü. Duyuru edilen sıkıyönetim terörü durduramıyordu. Milliyet Gazetesi Genel Yayın Direktörü Abdi İpekçi, Adana Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, Gümrük ve Monopol Bakanı Gün Sazak, sendika başkanı Kemal Türkler ve eski Başbakan Nihat Erim’in de ortalarında olduğu farklı çevrelerden çok sayıda tanınmış kişi suikasta uğradı.

Kod ismi: Bayrak

Cumhurbaşkanı Korutürk’ün vazife müddeti 6 Nisan 1980’te sona erdi. Meclis’teki cumhurbaşkanlığı seçimleri krize dönüştü. Meclis yeni bir cumhurbaşkanı seçemedi. 12 Eylül darbesi ile feshedilene kadar da seçemeyecekti.

12 Eylül askeri darbesi, Türkiye’nin böylesi siyasal ve toplumsal şartları içinde yapıldı. Darbe hazırlıklarına 1980 yılının Haziran ayından itibaren Genelkurmay Başkanlığı karargahında başlandı. Darbenin kod ismi “Bayrak Harekatı”ydı. Beklenen darbe, 12 Eylül sabahı geldi. Tanklar artık sokaktaydı. Darbe, radyodan okunan bildiri ile halka duyuruldu. Bildiride; “Genelkurmay Lideri Orgeneral Cihan, Kara Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Kumandanı Orgeneral Sedat Celasun’dan oluşan Ulusal Güvenlik Kurulu İç Hizmet Kanunu’nun verdiği Türkiye Cumhuriyeti’ni kollama ve müdafaa misyonunu şanlı Türk milleti ismine buyruk ve komuta zinciri içinde ve buyrukla yerine getirme kararını almış ve ülke idaresine bütünüyle el koymuştur” deniliyordu.

Siyaset sürgünde

12 Eylül sabahı saat 05.30’da periyodun Başbakanı Demirel ile kıymetli siyasi aktörleri olan Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan’ın kapısı, subaylar tarafından çalındı. Demirel ile Ecevit, Hamzakoy’a, Erbakan ise Uzunada’ya sürgüne gönderildi. Darbeden sonra bir mühlet saklanan MHP önderi Alpaslan Türkeş ise 14 Eylül’de teslim olmasından sonra Uzunada’ya sürüldü.

Darbe idaresi, eski Deniz Kuvvetleri Kumandanı emekli Oramiral Bülent Ulusu’yu 20 Eylül’de hükümeti kurmakla görevlendirdi. Ulusu Hükümeti, 21 Eylül’de Ulusal Güvenlik kurulu tarafından onaylandı. Subayların kapısını çaldığı bir isim de devrin Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal’dı. Kurul üyeleri Özal’a bankalardaki mevduatların durumunu danışmıştı. Darbe idaresinin danıştığı Özal da Ulusu Hükümeti’nde iktisattan sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak vazife aldı.

Darbecilere sandıkta darbe

Darbe hükümeti, misyonda kaldığı yaklaşık 3 yıl içinde mevzuatta esaslı düzenlemeler yaptı. Askeri idare tarafından oluşturulan Istişare Meclisi’nin hazırladığı anayasa 1982 yılında yapılan referandumda yüzde 92 dolayında oyla kabul edildi. Anayasanın kabulüyle darbenin önderi Kenan Cihan, Cumhurbaşkanı koltuğuna oturdu.

6 Kasım 1983’te genel seçimler yapıldı. Darbe idaresinin desteklediği ve başına emekli Orgeneral Turgut Sunalp’ın getirildiği Milliyetçi Demokrasi Partisi, seçimde fakat üçüncü olabildi. Turgut Özal’ın kurduğu ANAP ise sürpriz yaptı ve birinci parti oldu. Merkez solu temsil eden Halkçı Parti ise seçimi ikinci sırada tamamladı. Halk, sandıkta askeri dinlememiş ve yansısını ortaya koymuştu.

50 kişi idam edildi

Türkiye’nin siyasal, toplumsal ve ekonomik hayatını yine dizayn etmeye yönelen darbe idaresi, sert uygulamalarla iz bırakacak sancılara neden oldu. Bu devrin tablosu özetle şöyle:

1 milyon 683 bin kişi fişlendi.

210 bin davada 230 bin kişi yargılandı.

7 bin kişi için idam cezası istendi.

517 bireye idam cezası verildi.

İdam cezası verilenlerden 50’si asıldı. Bunlardan 26’sının cürmü siyasaldı.

171 kişi azap sonucu hayatını kaybetti.

300 kişi kuşkulu bir formda öldü.

Cezaevlerinde toplam 299 kişi hayatını yitirdi.

71 bin kişi TCK’nin 141, 142 ve 163. hususlarından yargılandı.

30 bin kişi sakıncalı olduğu gerekçesiyle işinden oldu.

14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı.

30 bin kişi siyasi sığınmacı olarak yurt dışına gitti.

400 gazeteci için toplam 4 bin yıl mahpus cezası istendi.

 Gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay mahpus cezası verildi.

Mahkûm oldular

Cihan, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden tam 34 yıl sonra periyodun Ulusal Güvenlik Konseyi’nin hayatta kalan tek üyesi olan eski Hava Kuvvetleri Kumandanı emekli Orgeneral Tahsin Şahinkaya ile birlikte Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesi’nin yargılandı. İkisi de müebbet mahpusa mahkûm edildi. Yargıtay 16. Ceza Dairesinde temyiz incelemesi sürdüğü sırada Cihan 9 Mayıs 2015’te, Tahsin Şahinkaya 9 Temmuz 2015’te hayatını kaybetti.

Sağdan – soldan sıralı idam

Darbe idaresi, idamlarda bir sağdan bir soldan siyaseti uyguluyordu. Birinci idam edilen iki kişi; 9 Ekim 1980 tarihinde ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu ile sol görüşlü Necdet Adalı oldu. Yaşı büyütülen Erdal Eren’in idam cezası da 13 Aralık 1980’de infaz edildi. Kenan Cihan, bu idam konusunda, o periyotta, “Şimdi ben bunu idam etmeyeceğim, ömür uzunluğu ona bakacağım. Bu vatan için kanını akıtan bu Mehmetçiklere silah çeken o haini ben besleyeceğim. Buna siz razı olur musunuz?” diyecekti.