Senim Tanay Karakuş – Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – ‘Geri dönüşü olmayan, ilerleyici kronik bir hastalık’ olarak nitelendirilen ve en sık rastlanan demans tipi olan Alzheimer hastalığı, tüm dünyada süratle artış gösteriyor. Bu artışla bir arada Alzheimer üzerine yapılan çalışmalar da hızlanmış durumda. Her ay dünyaca ünlü bilim mecmuaları yapılan araştırmaların sonuçlarını paylaşıyor. Nöroloji Uzmanı Dr. Sevda Sarıkaya da son günlerde paylaştığı tweet serileriyle bu sonuçları yorumlayarak dikkatleri üzerine çekti. Yıllardır demans alanında sayısız çalışma yürüten Dr. Sevda Sarıkaya Alzheimer hastalığıyla ilgili merak edilen, bilinmeyen, yanlış bilinen pek çok noktaya ışık tutan bir doktor. “Alzheimer Okulu” isimli bir toplumsal sorumluluk projesi bulunan ve şimdilerde çalışmalarını ABD’de devam ettiren Sarıkaya ile Alzheimer ve Kovid-19 ortasındaki bağlantıdan, kan testiyle Alzheimer’ın teşhisine uzanan kapsamlı bir söyleşi gerçekleştirdik.

KOVİD-19 HAFIZAYI VURDU ANCAK NASIL?

Bilhassa Kovid-19 sonrası gelişen unutkanlık, odaklanamama, beyin sisi olarak söz edilen problemlerden şikayetçi olan dünya üzerinde yüz binlerce kişi var. Kovid-19 hastalığı beynimizi nasıl tahrip etti?

Hastalığın birinci başladığı vakitlerden beri Kovid’in hafızayı etkilediğini biliyorduk, anlamıştık. Fakat bunu nasıl yaptığı konusunda rastgele bir bilgimiz yoktu. Nedeni anlamak için kimi çalışmalar yapıldı. Şu ana kadar en açıklayıcı olanı da geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Zira bu çalışma Kovid-19 yüzünden ölen 10 kişinin beyninin otopsi incelenmesi yapıldı. Kovid-19 hastalarının beyninde tıpkı Alzheimer hastalığı ve birtakım öbür demans çeşitlerinde olduğu üzere tau yumaklarının (anormal katlanmış bir protein formatı) birikmiş olduğu görüldü. Kovid’de hasarlanan ‘ryanodine’ ismi verilen reseptörler var. Bu reseptörler temel olarak akciğer ve kalpte bulunuyor. Beyinde de bu reseptörlerin varlığı tespit edilmiş. Bu reseptörlerin işlevinin bozulması, hücrelere fazla kalsiyum geçişine ve vefatına neden oluyor. Kovid’de oluşan unutkanlığın nedeninin bu olduğu düşünülüyor. Unutkanlıkların bir kısmının düzeldiğini görülürken, kimi şahıslarda aylarca sürebiliyor hatta 1 yıl sonra bile devam edeni var. İlerleyen vakitte bu şahısları takip ederek daha net bilgiler elde edeceğiz.

‘KOVİD-19’DA OLUŞAN HASAR ALZHEIMER’DAN FARKLI’

“Kovid-19 sürecinde yaşananlar Alzheimer hastalığını tetikleyebilir” diyebilir miyiz?

Az evvel bahsettiğim çalışma bu. Küçük bir çalışma fakat şu an için en net bilgiyi veren bu çalışmadır diyebiliriz. Daha büyük çalışmalar akabinde kesinlikle gelecek. Beyinde tau yumaklarının birikmesi ileride bu hastalarda Alzheimer gelişme riskinin çok beklenen bir durum olduğunu gösteriyor. Bu açıdan diğer çalışmalar planlandı, daha fazlası da planlanacak. Kovid-19’da oluşan beyin hasarında Alzheimer’dan farklı bir durum da var. Alzheimer hastalığında tau yumakları yalnızca beyinde birikir fakat Kovid-19’dan ölen hastaların hem beyin hem de beyinciklerinde -serebellum dediğimiz beynin gerisindeki istikrar organımız- tau yumakları bulunuyor. Bu da Kovid-19’un neden olduğu istikrar sorunlarını açıklıyor.

‘UMUT VERİCİ ÇALIŞMALAR VAR’

Kovid-19’un yol açtığı unutkanlığı ortadan kaldırmak için bir ilaç geliştirildiği söyleniyor. Pekala bu ilaç, Alzheimer tedavisiyle ilgili birtakım yeniliklere de taban hazırlayabilir mi?

Sorunuz çok hoş ve yerinde. Ryanodine reseptörlerinin hasarına bağlı gelişen miyopatinin tedavisi için bir ilaç üzerinde çalışılıyor. Ne tesadüf ki Kovid-19’da da bu reseptörler bozuluyor. Bu reseptörlerin hasarına bağlı tau yumakları birikiyor. Daha evvel yapılmış birkaç çalışma ryanodine resptörlerinin Alzheimer hastalığında bozulduğunu göstermişti. Tahminen de bu vesileyle Alzheimer tedavisinde bir gelişme yaşayacağız, çok heyecan verici. Bu yapılan çalışmanın tartışma kısmında vurguladıkları, miyopati için geliştirilen ARM210 isimli molekülün Kovid-19’a bağlı unutkanlığın tedavisinde kullanılabilme mümkünlüğü. Kim bilir tahminen Alzheimer tedavisinde de kullanılır. Tüm oklar o tarafı gösteriyor. Fakat bazen tıpta iki defa iki dört etmiyor. Yapılan çalışmaları takip edip göreceğiz. 

‘DEMANSTA RUTİNİ DEVAM ETTİRMEK GEREK’

Pandemi devrinde Alzheimer ve demanslara bağlı vefat oranlarında yüzde 16’lık bir artış yaşandı. Bilhassa hasta yakınlarına hastaları için neler önerirsiniz? 

Bu devirde dışarı çıkma yasaklarından en çok etkilenen küme ileri yaşlılar oldu. Demans hastalarının da genelde yaşları ileri. Demansta hastalığın yavaş seyretmesi için toplumsal etkileşim çok kıymetli. Hastalar bu devirde çok izole oldular. Konutlarına kimse gelemedi, onlar dışarı çıkamadı. Bir de demans hastalarında rutini devam ettirmek çok kıymetli. Hastaların rutini bozuldu; konutun tertibi değişti, torunlar okula gidemedi, konuttaki dinamikler değişti ve gerginlikler arttı. Bunların hepsi hastalığın gidişini hızlandırıyor. Ayrıyeten Kovid’e bağlı vefat oranı da yaşla birlikte artıyor. Bütün bunların kombinasyonunda demans hastalarında vefatlar artış gösterdi.

‘HER HASTA İÇİN SOHBETİ ÖNERİYORUM’

En sık duyduğumuz tavsiyeler ortasında ‘zihinsel aktivite’ yer alıyor. En sade anlatımla yapılması gerekenler neler?

Evet, bu zihinsel aktivite konusuna değinmeniz de hoş oldu zira çok kalıplaşmış kimi telaffuzlar var. Onların her şeyden daha fazla tesirli olduğu düşünülüyor. Yıllardır her röportajda söylenen ‘bulmaca çözmek’ üzere. Elbette çözebilirsiniz lakin onun kadar hatta daha da tesirli birçok yol var. Herkesin ilgi alanları farklıdır. Keyif alınarak yapılan aktivitelerin beyefendisine yararı daha yüksektir. Hastalar için konuşuyorsak durum biraz farklı. Hastalara mevcut yetileri çerçevesinde bir şeyler yaptırmak gerek. Ben her hasta için kesinlikle sohbeti öneriyorum. Sohbet harika bir zihin idmanıdır hastalar için. Bilhassa güzellerine giden mevzular hakkında, sevinçli yapılan sohbet gibisi yoktur. Ayrıyeten sohbet içerisinde birçok bilgiyi faal tutabilirsiniz. Sohbet içinde şimdiki olayları aktarabilirsiniz. Hastanın durumu çok ileriyse mevsimi, günü, yılı sohbet içerisinde bir bahse bağlayarak söyleyebilirsiniz. Lütfen ‘Bugün günlerden ne? Hangi yıldayız?’ üzere sorulardan kaçının. Hastada daha çok korku yaratırsınız. Onun yerine ‘Aaa bak çarşamba da ne çabuk geldi. Yarın da perşembe pazarı var aklımızda olsun da alınacaklar var’ üzere. Asla hastayı test ediyor üzere davranmayın.

Birlikte boyama aktivitesi ya da çeşitli hobiler yapabilirsiniz. Lakin bunu yeniden tıpkı prosedürle yapın. “Anneciğim/babacığım arkadaşlarım boyama yapmaya başlamış. Çok iyi geliyormuş ve gerilimi alıyormuş. Ben başladım. Bana eşlik eder misin? Çok eğlenceli olur” ya da siz ne yapıyorsanız size yardım edebilir. Örneğin yemek yapıyorsunuz, verin eline fasulyeyi kırsın fakat bunu yeniden “Anneciğim sen çok hoş kırıyorsun, ben senin üzere yapamıyorum. Yardım eder misin?” üzere yapın. Yaptıracağınız antrenmanlar çok çeşitli ve hastanızın ilgi alanına nazaran değişir. Yaratıcılığınızı kesinlikle kullanın.

‘150’NİN ÜZERİNDE MOLEKÜL ÇALIŞILIYOR’

Alzheimer tedavisinde bizi neler bekliyor? Hastaların beyinlerinde biriken proteinlerin durumuna nazaran özelleşmiş tedaviler yakın vakitte devreye girecek mi? 

Biliyorsunuz, haziran ayında yeni onay alan bir molekülümüz oldu. Tıpkı firmanın bir diğer ilacı da yolda. Birinci ilaçta yan tesirler istenmeyen boyuttaydı. Yeni gelecek olanda bunun az olması bekleniyor. Şu anda beta amiloid plakları üzerine çalışan ilaçlar sırada. Ben tau üzerine çalışanlardan da çok ümitliyim. 150’nin üzerinde molekül çalışılıyor. Göreceğiz bakalım. Ben yeni gelişmelerden umutluyum. Lakin çalışılan moleküller daima erken evre ya da şimdi hasta olmayanlar üzerine. Zira bir sefer nöronlarda büyük kayıp yaşandığında telafisi sıkıntı oluyor. Bizim hastalarımıza yetişmeyebilir lakin bizlere yetişecek en azından.

‘HOLLYWOOD UZMAN NÖROLOGLARDAN DANIŞMANLIK ALIYOR’

Alzheimer’lı karakterlere son devirde dizilerde, sinemalarda daha fazla rastlanır oldu. Sizce ekran önünde neler yanlışsız aktarılamıyor?

Hoş üretimler var lakin ben şimdiye kadar hastalığı büsbütün hakikat portre eden bir tane Türk üretimi sinemaya, diziye rastlayamadım. Mükemmel oyuncular oynuyor. Senaryoda yanlış yazılanlar yüzünden hastalık topluma hakikat aktarılamıyor. Son periyotta çok ses getiren, benim de çok beğendiğim bir üretimdeki demans hastası büsbütün şizofreni üzere portre edilmiş. Burada sorun şuradan kaynaklanıyor. Şizofrenide de paranoid hezeyan görünür demansta da, şizofreni psikozdur demansta da psikotik semptomlar görülür. Her birinde görülme biçimi farklıdır. Hatta Lewy cisimcikli demansta görülen paranoid hezeyanla Alzheimer tipi demansta görülen bile tıpkı değildir. Sanıyorlar ki karakteri rastgele bir psikiyatrist ya da bir nöroloğa danışırsam kâfi. Hayır o denli değil, bu çok özel bir alan. Hollywood imallerinde demans üzerine çalışan nörologlardan danışmanlık alınıyor. Alzheimer konusunu işleyen iki sinema Oscar aldı esasen. Ben şimdiye kadar bana danışan hiçbir senaristi çevirmedim. 2010’ların başında bana daha çok danışıyorlardı. 2015’den sonra çok azaldı. Sinema kesimindeki zorlukları bilmiyorum. Bir hastalıkla ilgili sinema yapılıyorsa sağlam bir profesyonel danışmanlık gerekli.

‘PANDEMİNİN TESİR ETMEDİĞİ TEK BİR KÜME YOK’

Pandeminin akıl sıhhatimiz üzerindeki tesirleri de yadsınamayacak bir oranda artış gösterdi. Depresyon, anksiyete bozukluğu bu listede başı çekiyor. Bu artışın uzun ve kısa vadede nörolojik hastalıklara tesiri nasıl olacak?

Tekrar The Lancet’de yayımlanan bir çalışmada depresyon oranının yüzde 28, anksiyete bozukluğu oranının yüzde 26 arttığı saptanmış. Bayanlardaki artış erkeklere oranla iki kat fazlayken, en büyük tesir gençlerde gözlenmiş. Ürkütücü sonuçlar bunlar. Pandeminin tesir etmediği bir tek küme yok. Toplumların mental sıhhatini koruyabilmek için özel çalışmalar yapılmalı. Tıpkı Koronavirüs Bilim Heyeti üzere mental sıhhatle ilgili bir heyet oluşturulması da o kadar değerli. Devletlerin önceliği olmalı. Kısa ya da uzun vadede ne üzere tesirleri olacak yaşayıp göreceğiz. Geleceğe yönelik söyleyeceğim her şey spekülasyona girer. Şunu çok net söyleyebilirim ki şu anda görünen durum acil bir çalışma başlatılması gerektiğini gösteriyor. Bu bile kâfi.

‘ERKEN TEŞHİSTE KULLANILAN BİRİNCİ KAN TESTİ DEĞİL’

Alzheimer hastalığının erken teşhisinde kullanılmak üzere geliştirilen kan testi Avrupa’da onay aldı. Bu test Alzheimer’ın teşhisinde nasıl bir avantaj yaratacak?

Aslında bu test Alzheimer hastalığının erken teşhisinde çalışılan birinci kan testi değil. Bu bahiste yapılmış birçok çalışma var. Bu nedenle mevzuya açıklık getirmek isterim. Mesela 2020 yılında ABD’de Kaliforniya Üniversitesi, San Francisco’da yapılan çalışmada kanda p-tau ölçüsüne bakılarak, yüzde 100’e yakın oranda Alzheimer hastalığını tespit eden bir metot bulundu. UCLA’de de kanda beta amiloid ölçüsüne bakarak tespit edilen bir çalışma yapıldı. Sonuçlar epeyce başarılı. Bunun üzere başarılı öbür çalışmalar da var. Bu testler geliştirilirken kanda bakılan parametreler, Alzheimer hastalığında beyinde biriken olağandışı katlantılı proteinlerin ölçüsü. Onay alan testte bakılan parametre p53 proteininin olağandışı varyantı.

‘ASIL DEĞERİ İLAÇ BULUNDUĞUNDA ANLAŞILACAK’

Protein denilince beşerler yanlış anlayabiliyor. Burada bahsettiğimiz proteinler bedenin kendi ürettiği yanlışlı proteinler. Besinlerle aldığımız proteinlerle alakalı bir durum değil. Neden bu olağandışı üretimin olduğunu anladığımız gün, tedaviyi de bulmuş olacağız zati. Bahsi geçen testin özelliği, Alzheimer hastalığı için kullanım onayı alan birinci kan testi olması. Şu an için kullanım onayı Avrupa Birliği ülkeleri ve İngiltere’de alındı. Bu üzere erken teşhis testleri şu kademede yalnızca erken evre hastaları tespit etmemizde işe fayda. Asıl kıymeti ise hastalığın büsbütün güzelleşmesini sağlayan ilaç bulunduğunda anlaşılacak. O vakit hayati olacak. Aslında bilindiği üzere Alzheimer hastalığı şimdi bulgu vermeden 15-20 yıl evvel beyindeki değişimler başlıyor. Yani çok evvelce bilinebilir aslında. Lakin şimdi kesin tedavisi bulunamayan bir hastalığı 15 yıl evvelden bilmek şu anda manalı değil. Tedavisi bulunduğunda çok manalı hale gelecek. Hastalık gelişmeden bu testler ile tespit edilen şahıslara uygulanan tedaviyle hastalığın büsbütün önüne geçilmiş olacak.

‘HASTALIĞI DURDURMASA BİLE YAVAŞLATMASI ÖNEMLİ’

Testin başta Türkiye’de olmak üzere uygulanması neden kıymetli?

Alzheimer hastalığının erken tanısı zordur. Bunun nedeni erken evrelerde hastaların birçok işi kendileri yapabilmeleri, kendilerinde hafif bir eza hissedip doktora başvurduklarında ise ilgili uzman tarafından değerlendirilme ihtimallerinin çok düşük olması. Erken evre demans teşhisini genel nörolog bile koymakta zorlanabilir. Demans üzerine çalışan spesifiye nöroloji/psikiyatri uzmanları kıymetlendirmeli. Bu bütün dünyada böyleyken, Türkiye’de demans alanında uzman sayısı bir elin parmak sayısını geçmeyeceğinden neredeyse imkânsız üzere.

ABD’de bile geçen gün katıldığım bir toplantıda atipik demans ve erken evre demans teşhislerinde yaşanan kahırların, demans alanında çalışan uzman yetersizliğinden kaynaklandığından bahsedildi. Bunu da ünlü aktör Robin Williams’ın -Lewy Body demans hastasıydı- geç teşhis aldığını anlatan eşinin konuşması üzerine belirttiler. Robin Williams’ın eşi konuşurken Türkiye’de geç ya da yanlış teşhis alarak gelen hastalarım geldi aklıma. Burada da tıpkı şeyler yaşanıyor yani. Erken teşhis çok zordur lakin artık kolay hale gelecek. Bir kan testi ile bakılıp teşhisten emin olunabilecek. Bu büyük bir rahatlık. Hem hasta yakınlarının ileride oluşabilecek durumlara karşı hazırlıklı olması, süreci düşüncesiz ve rahat geçirebilmek için alınabilecek önlemlerin alınması hem de mevcut ilaçların erken başlanarak tedavi aktifliğinin artırılması üzere yararları olacaktır. Burada bir şeyi tekrar belirtme muhtaçlığı duyuyorum. Mevcut demans ilaçları hastalığı durdurmuyor, yalnızca yavaşlatıyor. Kimi beşerler bunu önemsemiyor. Lakin anneniz ya da babanız hasta olduğunda, hastalığın durmasa bile yavaşlamasının ne kadar değerli olduğunu anlarsınız.

‘HER İSTEYENE UYGULANMAYACAK’

Test, her isteyene uygulanacak mı yoksa risk faktörü mü gözetilecek?

Hayır, her isteyene uygulanmayacak. Bu etik bir ıstırap yaratır. Belirttiğim üzere bu testlerle hastalık oluşmadan 10-15 yıl öncesine kadar bilebilirsiniz. Onay alan testte 5-6 yıl öncesine kadar hastalığın büyük doğrulukla saptanabildiğini belirtiliyor. Lakin verilen onay yalnızca hastalık kuşkusu olanlar için. Zira şimdi kesin devası olmayan bir hastalığın tarama testi ile evvelden saptanmasının manası yok. Bu bireye daha fazla düşünce getirebilir. Devası olmayan genetik hastalıklarda (demansın birtakım çeşitleri de öyle) kişinin isteğiyle gibisi testler yapılabiliyor. Fakat öncesinde genetik danışmanlık alma şartı var. Mesela Huntington hasta yakınlarına biz bunu sık yaparız. Demans hastalarının pür genetik geçişli olanlarında da bunu uygularız. Tahminen bu türlü bir düzenleme yapılabilir. Tarama testi olarak değil de bunu bilmek isteyenler için muhakkak bir danışmanlık prosedüründen geçtikten sonra bu testler uygulanabilir.

Test ile 5-6 yıl öncesinden hastalığa yakalanıp yakalanmayacağınız belirlenecek. Erken teşhis bize erken tedavi için de bir umut olacak mı?

Dediğim üzere şu an için bu halde uygulanamaz. Tahminen bilmek isteyenler için özel bir prosedür belirlenir o farklı bir mevzu. Tedavide umut değil de tedavi bulunduğunda uygulayacağımız bireyleri saptamak açısından çok değerli bir hale gelecek. Zati erken teşhis ve tedavi çalışmaları birlikte yürütülmeli. Kesin tedavi bulunduğunda erken teşhis hayati hale gelecek. Zira hastalık ilerledikten sonra bir şey yapmanız pek mümkün değil.