Mert İnan – İstanbul / Cumhuriyetin ilanından çabucak sonra devrin önde gelen Türk siyasetçi, bürokrat ve diplomatlarına yönelik Alman Dışişleri vazifelileri tarafından oluşturulan raporlar, birebir vakitte Almanlar’ın fişledikleri kritik isimlere ait bakış açısına ışık tutuyor. Ortaya çıkan yeni evraklarda bilhassa Kâzım Dirik ve Ali Fethi Okyar üzere devlet adamlarının yanı sıra İstek Parıltı, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Behiç Erkin, Yahya Kemal Beyatlı, Hüsrev Gerede, Refik Buyruk Beyefendi, Kemalettin Sami Paşa üzere isimlerin sahip oldukları karakter özellikleri, Alman çıkarlarına yönelik niyetlerine ait notlar yer alıyor. Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Memleketler arası Bağlar Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Fahri Türk tarafından uzun uğraşlar sonucu ortaya çıkarılan Alman arşiv dokümanlarında Ali Fethi Okyar için Fransa’ya karşı sempati duyduğu ibaresi dikkati çekiyor.

‘Hedef odaklı şahsiyet’

1925 yılında Almanya’nın Paris Büyükelçisi olarak misyon yapan ismi gizli bir diplomat tarafından kaleme alınan raporda, tıpkı tarihte Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olarak misyon yapan Ali Fethi Okyar Beyefendi için “Fethi Bey’i uzun vakitten beri tanıyorum. Fethi Beyefendi bir mühlet evvel bana buradaki misyonunun kendisini uzun vadede tatmin etmeyeceğini belirterek geçmişte içinde bulunduğu siyasete dönme fikrinde olduğunu söz etmiştir. Fethi Beyefendi zeki ve gaye odaklı bir şahsiyettir. Meslekten asker olan Fethi Beyefendi Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel Türkiye’nin Paris Büyükelçiliği’nde askeri ataşe olarak misyon yapmıştır. Bu periyotta Fransa’ya karşı sempati duymaya başlayan Fethi Beyefendi bu özelliğini hala koruma etmektedir. Şayet bir gün iktidara gelirse onun bu özelliği kesinlikle dikkate alınmalıdır. İnanıyorum ki, Fethi Beyefendi iktidara geldiğinde Batı yönelimli bir siyaset izleyecektir. Bilhassa Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesine öncelik verecektir, ekonomik ve finansal hususlarda Batılı devletlerin metot ve önceliklerine uygun davranacaktır” tabirleri yeralıyor.

‘Rıza Işık en tesirli isimlerden’

İstek Nur’a hazırlanan fişleme raporunda ise İstek Nur’un, Ankara kulislerinin en tesirli isimlerinden birisi olduğu lisana getiriliyor. Raporda İstek Nur’un Almanya ile çok az şahsi münasebete girdiği, münasebetiyle randevu beklentisinin karşılanması gerektiği belirtiliyor.

‘Dünyayı tanıyan, ilerici bir şahıs’

Devrin Bayındırlık Bakanı Behiç Erkin’in demiryolları siyasetindeki başarısızlığı üzerine vazifesinden ayrıldığı, bu durumun Almanya’nın Türkiye’deki çıkarları açısından olumsuz bir gelişme olduğu bedellendirilen raporlarda, Erkin için, “Behiç Beyefendi dünyayı tanıyan ve lisan bilen birisidir. İlerici olan kelam konusu şahıs isteyerek ve şuurlu bir halde Alman etraflarında kendisine dayanak aramıştır. Behiç Bey’in sahip olduğu Alman dostu tavır nedeniyle Alman inşaat firmaları Türk muadilleriyle ileri seviyede işbirliği geliştirebilmişlerdir. Öbür yandan onun kâfi seviyede teknik bilgiye sahip olmaması demiryolu imal programının başarısızlığa uğramasına neden olmuştur” deniliyor.

 ‘Diplomatik yetenekleri olağanüstü ve sempatik’

Hüsrev Gerede’nin Sofya’ya atanması üzerine Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen raporda yeralan bilgiler ise şöyle: “Akıcı Almanca konuşan Hüsrev Beyefendi Avrupai bir eğitime sahip ve adabımuaşeret kurallarına vakıf bir kimsedir. Siyasal mevzularda pek öne çıkmayan Hüsrev Bey’in diplomatik yetenekleri Macar Dışişleri Bakanlığı tarafından olağanüstü olarak bedellendirilmektedir. Öbür yandan şirin ve sempatik olan Hüsrev Beyefendi ve eşi burada iyi bir toplumsal mevki kazanmışlardır. Ayrıyeten Hüsrev Beyefendi ve ailesi Alman diplomatlarla iyi bağlantılar içerisinde olmaya büyük bir ihtimam göstermişlerdir.”

‘Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetti’

İzmir Başkonsolosu Wilhelm Padel’in İzmir Valisi Kâzım Dirik ile ortasında geçen bir konuşmada dokümanlardan birini oluşturuyor. Padel, raporda Dirik için şu tabirleri kullanıyor: “Kâzım Paşa’ya Humbold Vakfı’nı düşünerek bu bahiste yardım edebileceğimizi söyledim. Bir Türk valinin gelir seviyesi çocuklarını yurtdışında okutacak seviyede değildir. Kâzım Paşa’nın tüm aile üyeleri zihniyet olarak Almanlara yakın olduklarından desteklenmeleri Almanya’nın kültür siyasetleri açısından kıymet arz etmektedir. Şayet Kâzım Paşa’nın küçük oğlu öğretimine bizim hesabımıza Almanya’da devam edebilirse, bu Batı Anadolu’daki Alman çıkarları için sevindirici olacaktır. Kâzım Paşa’yı Almanya’nın Şam Konsolosluğu’nu yönetim ettiğim devirde 1915 yılından bu yana tanıyorum. Paşa bölgede bulunan Emden birliklerinin sağ-salim bir formda Almanya’ya intikal ettirilmelerinde bana büyük dayanak vermişti. Öteki yandan günümüzde Kâzım Paşa’nın Türk siyasetinde sağlam bir yeri vardır. Devlet Başkanı’na karşı İzmir’de tertiplenen suikast teşebbüsünün başarısızlığa uğratılmasında Kâzım Paşa’nın ihtiyatlılığı büyük rol oynamıştır. Bu yüzden Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetmiştir.”

‘Kemal Beyefendi entrikacı biri’

Yahya Kemal Beyatlı’nın Varşova Büyükelçiliği’ne atanmasına ait kaleme alınan bir başka raporda ise enteresan değerlendirmeler yer alıyor: “Türk Hükümeti Yahya Kemal Beyefendi hakkında olumlu düşünmediğinden onun Varşova’ya tayini bir bakıma Ankara’dan uzaklaştırılması manasına gelmektedir. Zira Kemal Beyefendi entrikacı ve karakter zafiyeti olan birisidir. Eğitimini Fransa’da almış olsa da Fransız dostu değildir. Zira Kemal Beyefendi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yapmış olduğu konuşmalarda Fransa hakkında sert tenkitler getirmiştir.”